"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Fan axborotni yi ish, saqlash va takror ishlash shakli sifatida. "Sun'iy 
Aqi" va unga ehtiyojning oshib borishi. Xotiraning turli shakllari borligi 
va ularning umumiy evolutsion jarayonlar oqimiga ta'siri beqiyoski, 
endilikda axborotlarni saqlash va uzatishning yangi mexanizmlari paydo 
b lishi taraqqiyot jarayonlarining butun xarakterini sifat jihatidan 
zgartirib yubordi va "evolutsiya algoritmi" strukturasi (tuzilishi)ning 
zida jiddiy zgarishlar sodir etayotgani anglab olinmoqda. 
Axborot - informatsiya notirik tabiatga emas, balki tirik tabiatga 
xos xususiyat ekanini e'tibordan soqit qilmaslik kerak. Subyekt uchun 
axborot muayyan maqsadli harakatlarida muvaffaqiyatni ta'minlash 
uchun kerak. Masalan, olmaxon shoxdan-shoxga sakrash uchun avvalo 
maqsad q yishi va bu maqsadga erishish imkoniyatlarini zicha 
chamalab chiqishga majbur. Aks holda sakrab tishga m ljallangan 
shox nozik b lishi yoki uzoqligi tufayli olmaxon z maqsadiga erisha 
olmasligi, hatto xavfli vaziyat vujudga kelisbi mumkin. Demak, axborot 
yetarliligi subyekt va uning qobiliyatiga ham bo liq b ladi, ya'ni narsa 
yoki atrof-muhit t risidagi ma'lum bir qarorga kelishi uchun yordam 
berishiga qarab axborot sifati baholanadi. Maqsad belgilangan taqdirda, 
axborotning ahamiyati, qadri va mohiyati t la namoyon b ladi. 
Boshqacha aytganda, unga beriladigan baho faqat subyekt - obyekt 
munosabatlari kontekstidagina tushunarli b ladi. 
Odamlar va jamiyat rivojida paydo b ladigan moddiy va ma'naviy 
ehtiyojlarni qondirishga intilish jarayonida mumkin qadar k proq 
axborotga ega b lishni taqozo etadi. Shu tufayli bundan 6 ming yil 
muqaddam awal Bobilda, s ngra Misrda fanning dastalabki kurtaklari 
paydo b ldi. S ngra, Yunoniston, Xitoy, Hindiston va Markaziy 
Osiyoda diniy tasavvurlar bilan bo liq ravishda fan unsurlari shakllana 
boshladi. Qadimga Gresiyada hozirgi zamon bir qator fanlarining negizi 
vujudga keldi. Ammo xristian dinining qattiq tartiblari taqozosi bilan 
qadimgi Gresiya (Yunoniston)da shakllana boshlagan fan arb 
mamlakatlarida esdan chiqarildi. Faqat IX-XII asrlarda Arab-musulmon 
olamida islom doirasida vujudga kelgan hur fikrlilik doirasida qadimgi 
grek falsafasi qayta tiklandi va yangi sharoitga muvofiq rivojlantirildi. 
Bir qator tabiiy, ijtimoiy va gumanitar fanlarga asos solindi. Biroq islom 
olamida aqidaparastlik mayllari kuchayishi va Turonning m ullar 
tomonidan bosib olinishi ilm-fan rivojiga salbiy ta'sir k rsatdi. 
Temuriylar saltanati davrida ilm-fan yana ravnaq topa boshlagan edi. 
58 

---

Lekin Temuriy shahzodalarining toju taxt uchun olib borgan tinimsiz 
urushlari, Shayboniylar Volga b ylaridan quvilib, bu yerda urushlar olib 
borishi, nihoyat, Turon uchga: zbek xonligi va amirligiga b linib ketishi 
oqibatida ilm-fan rivoji sekinlashdi, ijtimoiy taraqqiyot tanazzulga 
uchradi. IX-XII va XV-XVI asrlarda juda katta ilmiy salohiyatga ega 
b lgan turonliklar arb olamidan ijtimoiy taraqqiyotda kamida III 
asr orqada qolib ketdilar. Bunda mustamlakachilik rejimining ham katta 
salbiy ta'siri b ldi. Ayni cho da XV asrlardan boshlab xristian dini 
namoyondalarining qattiq qarshiligini yengib, Ovr poda asta-sekin 
tabiatshunoslik fanlari rivojlana boshladi. Qadimgi grek fani arab-
musulmon olamida qayta tiklanib, yanada rivojlantirilgani ham bunda 
q l kelganini aytish rinli b ladi. Masalan, Abu Ali Ibn Sinoning 
tibbiyot faniga doir asarlari bir necha asr mobaynida arbiy Ovr po 
oliy quv yurtlarida asosiy quv q llanma b lgani ma'lum. 
Shuningdek, Muso al-Xorazmiy algebra faniga, Al-Roziy va Ulu bek 
astronomiya faniga, Forobiy falsafa faniga q shgan hissalari arbiy 
Ovropo olimlari uchun q l keldi. 
arbiy Ovr poda tabiiy fanlar va u bilan bo liq ravishda texnika 
fanlari rivojlanishi axborot olamida yangi bir davrni boshlab berdi. 
Ma'lumki, odamzot hayvonlarga nisbatan k proq noaniqlik 
vaziyatida yashaydi. Bu hol maqsad q yish va unga erishish vositalarini 
tanlashda xatoliklarni keltirib chiqarishi va bu hol uning zi uchun juda 
qimmatga tushishi muqarrar. Demak, odomzot Aqlga ega b lgach, 
nafaqat yangi imkoniyatlar vujudga keldi, shu bilan birga harakat usulini 
tanlash mashaqqatlariga ham duch keldi. Bir tomondan ega b lgan 
axborotlari xatti-harakatlari va fe'1-atvorlari natijasini oldindan payqash 
qobiliyatiga ega b lib, ikkinchi tomondan bu xilma-xil axborotlar 
o ushida zini- zi y qotib q yish holatlarini ham boshidan 
kechirishga majbur qilmoqda. 
Odamzot miyasi xilma-xil axborotlarni zlashtirish orqali z- zidan 
ularni qayta ishlash, ya'ni atrofida b layotgan hodisalar t risida yetarli 
darajada aniq va t la xulosalar chiqarishga ojizlik qiladi. Natijada 
axborotni yi ish, saqlash va qayta ishlashning maxsus shakli sifatida 
turli y nalishlarda fan yuzaga keldi va u insoniyatni z faoliyat y lini 
t ri belgilash, maqsadga erishishning samarali uslublarini tanlash 
imkonini berdi. 
59 

---