"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Ikkinchi jahon urushidan keyingi geosiyosatning asosiy y nalishlari. 
Ikkinchi jahon urushi davrida AQShda tashqi siyosat va jahon 
tartibotlarining yangi nazariyasini yaratish kuchaydi. Bunday 
yondoshuvlar markazida Amerika jahonda alohida rol ynashga da'vat 
etilgan, degan konsepsiya yotardi. An'anaviy qarashlardan kelib chiqib, 
AQSh tadqiqotchilari "Geosiyosatda yetakchi kuch omili" b lishi kerak, 
deb hisobladilar. F. Straus -Xyupe "Geosiyosat harbiy stratekka qay y l 
bilan osonroq nimani va qanday q lga kiritilishini anglashga yordam 
beradigan, sinchiklab ishlab chiqilgan rejani tavsiya etishdan iboratdir", 
dedi. "Gitlerning global tafakkurining kaliti, - dedi u, - German 
geosiyosatidir". U AQSh tashqi siyosatida butun Yevroosiyo bilan 
munosabat yotishi zarurligini aytadi. 
Spaykman Shimoliy Amerika havzasi, Ovr po sohillari va 
Ovr poosiyo Uzoq Sharqidan iborat jahonda uchta yirik markaz b lishi 
75 

---

t risida fikr yuritadi. U Hindiston timsolida 4-markaz b lishi ehtimoli 
borligini nazarda tutadi. AQSh tadqiqotchilari ikkinchi jahon urushidan 
keyin Buyuk Britaniya bilan mustahkam ittifoqda boiishdan boshqa 
iloj y qligiga e'tiborni qaratadi. "Kimki Fimlendni nazorat qilsa, u 
Yevraziyani nazorat qila oladi, kimki Yevraziyani nazorat qila olsa, u 
butun dunyo taqdirini nazorat etadi", deydi u. G. Uaytjert "Urushdan 
s ng Amerika Yevraziyani imperializmning barcha shakllaridan ozod 
etishi va u joyda, albatta, amerikacha erkinlik va demokratiyani qaror 
toptirishi kerak", deydi. 
Ikkinchi jahon urushida k pchilik geosiyosat b yicha mutaxassislar 
Gitler rejimini qoraladilar, shu asnoda geosiyosat "Sovuq urush" 
tutquniga aylandi. 2 ta harbiy - siyosiy blok rtasidagi qarama-qarshilik 
oyaviy-mafkuraviy tus oldi. Natijada geosiyosatning hududiy aspekti 
not ri talqin etildi va u maium darajada 2 tizim va blok kurashining 
mafkuraviy imperativiga b ysundirildi. Yangi vaziyat geografik-hududiy 
determinizmning jiddiy tahririni taqozo etadi, degan xulosaga kelindi. 
A. P. Soverski geosiyosiy qarashlarida jahon teng kuchga ega b lgan 
2 ta davlat rtasida taqsimlanganiga eiiborni qaratdi. Biroq bu 
qarashlarga zgarib borayotgan voqelik z ta'sirini tkazdi. 60-
yillarda tadqiqotchilar ikki qutbli (okean - kontinental) dunyo rniga 
k p qutbli dunyo shakllanayotganini ta'kidlashga tdilar. Jumladan, 
S.B.Koen jahon miqyosida geostrategik va geosiyosiy mintaqa vujudga 
kelganini aytib, dengiz davlatlari va Yevraziya kontinental olamni bunga 
misol qilib k rsatdi. U Hind okeani havzasida mustaqil mintaqa paydo 
b lish ehtimoli ham y q emas, dedi. 70-yillarga kelib, 4 ta jahon 
markazi - AQSh, Ovr po sohili, sobiq Sovet Ittifoqi va Xitoydan iborat 
yirik kuchlar markazi borligini aytdi. Ushbu global doiralarda global 
muvozanat kafolat b lgan yana k pgina jahon markazlari ham 
borligini ta'kidladi. Ammo sha bipolyar tafakkur tarzi hukmron 
b lgan yillarda Koenning yuqoridagi qarashlari eiiborsiz qoldi. 
70-90-yilIarda xalqaro munosabatlar geosiyosati talqinlarini 
metodologik asoslarni qayta qurib chiqishga intilishlar paydo b ldi. 
Masalan, amerikalik tadqiqotchi L. Kristof "Hozirgi zamon 
geosiyosatchisi tabiat odamzotga ato etgan narsani emas, balki u zi 
moijallagan narsani topish maqsadida xaritaga nazar tashlaydi", deydi. 
"Geosiyosat, - deydi Grey, - xalqaro siyosiy qudrat bilan geografik 
omillarning zaro aloqadorligiga tayanadi". Fransuz generali va 
76 

---

tadqiqotchisi P.GaIlua hozirgi zamon dunyosidagi geosiyosat 
lchovlarining eng muhim parametrlari makoniy - hududiy tasnifi 
bilan birga raketa - yadro qurollarming paydo b lishi va tarqalishi 
omiliga ham tiborni qaratadi hamda unga ega b lgan davlatlar 
geografik ahvoli, bir-biridan yaqin-uzoqligidan qat'i nazar, kuchlar 
nisbatini tenglashtiradi, deydi. Shu bilan birga u ommaviy axborot 
vositalari va telekomunikasiyalar rolining kuchayib borayotganiga, 
shuningdek, aholining bevosita siyosiy jarayonlarga aralashuvi 
oshayotgani omillari insoniyatning geosiyosiy istiqbolida favquloddagi 
oqibatlarga olib kelishiga e'tiborni qaratadi. Gallua quruqlik, dengiz va 
havo b shliqlaridan tashqari geosiyosatning muhim parametrlari sirasiga 
kosmos kengliklarini zlashtirishlarni ham kiritadi.