N xolmatov. N. Im om ova makro va mikro

Investitsiya —
investitsiya yalpi talab 
(aggregate dem and - AD)
ning asosiy tarkibiy qism lardan biridir.
Investitsiyaning manbasi bo'lib ja m g 'a ris h xizmat qiladi. Shuning 
uchun ular o 'rta s id a g i b o g 'la n is h n i k o 'r i b chiqish lozim. K e y n s ikki 
turdagi d a ro m a d n i kcltiradi. Biri bu, biz k o 'r ib ch iq a y o tg a n d a ro m a d
y a 'n i Y = С + S Cc3> tasarru fd ag i d a ro m a d . ishlab topilgan daromad.
Shuningdek, ikkinchisi bu, foydalanish bo'yicha daromad y a 'n i Y 
= С + I; agar S — iqtisodiy bo'lsa, u I - investitsiyaga aylanishi 
mumkin. Ikkovini tenglashtirsak,
+ S =
+ I = S = I
Makroiqtisodiy 
muvozanat bo'lishi 
uchun barcha daromad 
foydalanilishi shart.
Investisiyalar yoki kapital qo'yilmalar
— bu, hali buyum- 
lashmagan, lekin ishlab chiqarish vositalariga qo'y ilgan kapitaldir.
Uzining moliyaviy shakliga ko'ra, ular foyda olish m aqsadida 
xo'jalik faoliyatiga qo'yilgan aktivlar hisoblansa, iqtisodiy mohiyatiga 
k o 'ra investisiyalar yangi korxonalar qurish. uzoq muddat xizm at 
ko'rsatuvchi m ashina va asbob-uskunalarni yakuniy sotib olishga 
hamda shu bilan bog'liq bo'lgan aylanma kapitalning o'z garishiga 
ketgan 
xarajatlardir. 
Shuningdek 
investisilar 
tarkibiga 
uy-joy 
qurilishiga ketgan xarajatlar ham kiritiladi.
lnvestisiyalarning 
turli 
guruhlash 
mumkin. 
Makroiqtisodiy 
tahlilda eng k o 'p duch kelinadigan guruhlashda investisiyalar inves- 
tisiyalash o b 'e k tig a k o 'ra uch turga bo'linadi.
1. Ishlab chiqarish investisiyalari;
2. Tovar-m oddiy zaxiralariga investisiya;
3. Uy-joy qurilishiga investisiya.
Makroiqtisodiy tahlilda investisiyalar dinamikasini belgilovchi 
omil sifatida real foiz stavkasi qaraladi. Real foiz stavkasi ortishi
1 I s l n m i N u m m e d o v Л I-.. D j u m a \ e \ / V . . I u m ; i y c \ Q . X . M a k m i q l i s o d i v o t .
O '
cj uy
q o ' l l a n m a . Г. : 2 0 0 5 у . 1 9 2 b . . 4 9 b .
18X

---

bilan 
investisiyalar hajmi 
kamayishini 
kuzatishimiz 
mumkin. 
Chunki investorlar uchun qarz baxosi ortib, ular ko'rsatadigan 
foyda normasini pasaytirib qo 'y ad i.
Avtonom inveslisiyalarning grafigi quyidagicha:
4 -ch izm a. A v to n o m in v e stisiy a la r grafigi
Avtonom invcstisiya funksiyasi quyidagi ko'rinishga ega: I = e 
- d R .
Bu yerda: I — avtonom invcstisiya xarajatlari;
e — foiz stavkasi 0 ga teng bo'lgandagi investisiya xarajatlarining 
maksimal hajmi. U tashqi iqtisodiy omillar — yer, foydali qazilma 
boyliklari va boshqalar bilan belgilanadi;
R — real foiz stavkasi;
d — investisiyalarning real foiz stavkasi dinamikasi o'z garishga 
ta'sirchanligini miqdoriy belgilovchi empirik koeffisient.
Grallkdan s nuqtasi shuni bildiradiki, banklar nolga teng foiz 
stavkasi bilan kredit berganlarida ham mamlakatdagi boshqa resurs- 
lari miqdorining cheklanganligi tufayli investisiya xarajatlari m a ’Ium 
m iqdor bilan chegaralanadi.
Investisiyalar dinamikasini belgilovchi eng muhim omillardan biri 
bo'lib kutilayotgan s o f foyda normasi hisoblanadi. Agar real foiz 
stavkasi 
bilan 
investisiya 
xarajatlari 
miqdori 
o'rtasida teskari 
bog'liqlik bo'lsa, kutilayotgan so f foyda normasi (KSFN ) dinamikasi 
bilan investisiya xarajatlari o'rtasida to 'g 'r i bog'liqlik bor.
Agarda kutilayotgan foyda me'yori foiz stavkasidan yuqori bo'lsa, 
inveslisiyalash foydali va aksincha, foiz stavkasi kutilayotgan foyda 
miqdoridan yuqori bo'lsa, investisiyalash foydali bo'lmay qoladi.
Misol uchun. zavodga 100000 so 'm lik yangi stanok sotib olindi. 
Yangi stanokni qo'llashdan zavod 10.000 so 'm s o f foyda olgan 
bo'lsin. S o f foyda normasi quyidagicha aniqlanadi:
S F n = 10000 / 100000 x 100 - 10%.
1X4

---

Investisiya xarajatlari foyda keltirishini aniqlashda nominal foiz 
stavkasi emas, balki real foiz stavkasi hisobga olinadi. Real foiz 
stavka 
narxlar 
darajasining o'z garishini 
aks 
ettirib, 
nominal 
stavkadan inflyatsiya darajasi ayirmasi ko'rinishida aniqlanadi. 
Masalan. nominal foiz stavkasi 16% ga teng bo’lsa, inflyatsiya 
darajasi yiliga 12% ni tashkil etsa, unda real foiz. stavkasi 4 foizini 
( 1 6 % -12%) tashkil etadi.
Investisiya 
xarajatlari 
dinamikasiga 
ta ’sir etuvchi 
boshqa 
omillarga quyidagilar kiradi:
1. Soliqqa tortish darajasi;
2. Ishlab chiqarish texnologiyalaridagi o'zgarishlar;
3. Mavjud bo'lgan asosiy kapital miqdori;
4. Investorlaming kutishi;
5. Yalpi daromadlarning o'zgarishi.
Soliqqa 
tortish 
darajasining 
pasayishi 
hamda 
yangi 
texnologiyalarning paydo bo'lishi kutilayotgan sof foyda normasining 
(real foiz stavkasi o 'zgarm agan sharoitda ham) ko'payishga olib 
keladi. Bu esa investisiya xarajatlarining ortishiga olib keladi.
4. 
J a m g ‘a rish -in v e stisiy a ay n iy a ti 
Investisiyalar miqdori mamlakatdagi ja m g 'a rm a la r miqdoriga 
borliq bo'ladi, Bu ikki ko'rsatkich o'rtasidagi tenglikka erishish 
makroiqtisodiy barqarorlikka erishishning muhim shartidir.
Agarda, milliy iqtisodiyot tashqi dunyo bilan hech qanday 
aloqaga ega emas (Xn=0) va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi 
nolga teng (G=0), deb faraz qilinsa, unda yalpi milliy mahsulot 
ko'rsatkichi (Y aM M ) orqali ifodalangan ishlab chiqarish hajmi 
ixtiyoridagi darom adga (ID) teng bo'ladi. Y a ’ni:
Y a M M = ID = С + S, a y n i p a y t d a Y a M M = С + I
Bu yerda makroiqtisodiyayniyat quyidagi ko'rinishga egabo'ladi: 
С + I = С + S y o k i 
I = S
Ushbu 
ayniyatdan 
ko'rinib 
turibdiki. 
uy 
xo'jaliklarining 
ja m g 'a ris h g a bo'lgan istaklari tadbirkorlikning qancha miqdorda 
investisiyalash xohishlariga mos tushsa, unda daromadlar hajmi (C+S) 
va 
yalpi 
xarajatlar 
(C+I) 
hajm iga 
tengligiga 
yoki 
ishlab 
c hiqarishning m uvozanat darajasiga erishish m u m k in 1.
1 P r i n c i p l e s o f I ' c o n o m i c s . 6 T; d i t i o n . N . G r e g o r y M a n k i w . I S B N 13: 9 7 8 - 0 -
5 3 8 - 4 5 3 0 5 - 9 . l ) S A . 2 0 1 2 . C e n g a g e L e a r n i n g . P a g e 5 63 .
190

---

Demak, 
iqtisodiyotdagi 
investisiya 
xarajatlari 
nafaqat 
ichki 
jam garm alar hisobiga. balki tashqi dunyo jam g 'arm alari xisobiga ham 
amalga oshirilishi mumkin. M amlakatda investorlar kat’olatlangan 
yuqori foyda olishi uchun yaratilgan shart-sharoitlar xorijiy investorlar 
oqimining o'sishiga olib keluvchi muhim shartlardan biridir.
Keynschilar flkriga ko'ra, S = I ayniyatga bozor mexanizmlari 
vositasida 
tasodifan 
erishiladi, 
xolos. 
Chunki 
investorlar 
va 
jam g 'aru v ch ilarn n ig rejalari o 'z a ro mos kelavermaydi. Shu tufayli 
davlat to 'g 'ri iqtisodiy siyosat yurgizib makroiqtisodiy barqarorlikni 
ta'm inlashi shart.
■S'.
/
5 -ch izm a. K eyns m o d e lid a j a m g ‘a r is h va investitsiya