Bilal Həsənli Nazilə Abdullazadə

sözə həssas müna-
sibət, söz sənətinə məhəbbət
oyanır. Bu prosesdə müəllimin meto-
dik ustalığı, şəxsi nümunəsi böyük rol oynayır. Müəllimin sözdən 
istifadə məharəti, nitqinin ifadəliliyi, cəlbedici olması, səsini idarə 
etmək bacarığı təlim prosesində çox əhəmiyyətlidir. Əgər müəllimin 
ifası bəsit, emosionallıqdan məhrum, sönükdürsə, onun söylədikləri 

---

31 
şagirdlərə təsir etməyəcək, havadan asılı qalacaqdır. Belə nitqin, 
ifanın qavranılması, başa düşülməsi şagird üçün çətinlik törədir, 
bəzən də əsərin ideya-məzmununun yanlış qavranılmasına gətirib 
çıxarır. Müəllimin emosional, təsirli ifası isə mətnin, təlim mate-
rialının şagirdlər tərəfindən başa düşülməsini, yadda qalmasını 
asanlaşdırır.
Şair H.Arif ədəbiyyatşünas alim C.Xəndanın xatirəsinə həsr 
etdiyi “Necə unudasan?” şeirində sevimli müəllimin natiqlik məha-
rətini, mənalı nitqini, ifadəli şeir demək bacarığını yüksək qiymət-
ləndirərək yazır: 
Doymazdıq mənalı söhbətlərindən, 
Hər duzlu kəlam da bir yadigardır. 
Deyərdin kimləri sevir dərindən, 
Deməzdin kiməsə nifrəti vardır. 
Şeirsiz, ilhamsız görmədim onu, 
Baxan unudardı ağrını, dərdi. 
Vaqifi, Sabiri, Səməd Vurğunu, 
Əzbər deyə-deyə əzbərlədərdi. 
Bu baxımdan bədii əsərin ifadəli oxusunda süni pafos təmtəraq 
deyil, mətnin ideya-məzmununu səslənən sözlə dinləyiciyə çatdır-
maq üçün hər sözün, ifadənin həssaslıqla duyulması, işlənmə məqa-
mına görə məna çalarlarının dərk edilməsi zəruridir. 
İfadəli oxuya hazırlıq zamanı şagird əsərdəki hər sözün, 
kəlmənin mənası, məqsədəmüvafiqliyi, necə tələffüz olunacağı 
barədə düşünür. Böyük sənətkarın əsərlərinin dilindəki həqiqi, 
məcazi mənalı sözlər, xəfif kinayə, istehza, sarkazm, coşqun hisləri 
ifadə edən zəriflik və ya kəskinlik, xalq dilinə xas olan yığcamlıq, 
fikrin birbaşa, çılpaqlıqla deyil, dolayı ifadə edilməsi istər-istəməz 
ifaçının da şüuruna hopur, sözə həssas yanaşmasına, nitqinin 
cilalanmasına səbəb olur.
“Fransa yazıçısı G. Mopassan deyirdi ki, sizin, haqqında 
danışmağa başladığınız əşya, necə olur-olsun, onu adlandırmaq 
üçün ancaq bir isim, onun hərəkətini ifadə etmək üçün yalnız bir feil 
və təyin etmək üçün təkcə bir sifət vardır. Həmin isim, həmin feil, 
həmin sifət tapılmayınca axtarmaq lazımdır və heç bir zaman 
çətinlikdən qurtarmaq üçün, hətta dil (vəzn, qafiyə) baxımından

---

32 
müvəffəqiyyətli olsa da saxtalıq ardınca qaçılmamalıdır. 
Sanki bu sözlər Sabir şeirinin dilinə nümunə olaraq deyilmişdir. 
Sabirin şeirlərində bütün sözlər yerli-yerindədir. Müəyyən bir fikri 
bildirmək üçün onun işlətdiyi nitq hissələrindən müvafiq sözlər 
tapmaq mümkün deyildir. 
Məzlumların göz yaşı dərya olacaqmış,- 
Dəryaları, ümmanları neylərdin, ilahi?!.. 
Bağın, əkinin xeyrini bəylər görəcəkmiş,- 
Toxm əkməyə dehqanları neylərdin, ilahi?!.. 
İş rəncbərin, güc öküzün, yer özününkü,- 
Bəyzadələri, xanları neylərdin, ilahi! 
Burada heç bir sözü başqa bir sözlə əvəz etmək olmaz. Sabirin 
poeziyası bir-birinə yaraşan əlvan, rəngarəng təbii güllərdən salın-
mış xalıdır. Burada sözlərə toxunmaq, hətta onların yerini belə 
dəyişdirmək mümkün deyildir. Sabirin misraları tuncdan tökül-
müşdür. Bu şeiri başqa bir musiqi ilə, başqa bir ahənglə oxumaq 
olmaz: onu Sabir özü bəstələmişdir. Sabirin misraları şairin öz 
musiqisi ilə oxunur. Bu məzmunu ifadə etmək üçün yalnız belə bir 
intonasiya, avaz seçilməli idi: həmin effekti yaratmaq üçün ancaq 
suallı nida avazı lazım idi”
1
. 
Sənətkar bədii obraz yaratmaq üçün söz əzabına qatlaşır, 
inadala axtarışlar aparır, dönə-dönə əsərin üzərinə qayıdır, onu bədii 
cəhətdən cilalayır. R.Rzanın öz yaradıcılıq axtarışları haqqında 
yazdıqları bu baxımdan səciyyəvidir: 
Mən ilhamı bir dost kimi, 
imdadıma çağırmışam... 
Ürəyimin ağrısından
pələng kimi 
bağırmışam. 
Söz çıxıb ceyran dalına, 
Həsrət qalıb 
bir müqəyyəd
qafiyənin vüsalına. 
Şübhəsiz, qüdrətli sənətkarların öz niyyətini ifadə etmək üçün 
1
Hacıyev T. Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil. Bakı: Maarif, 1979. s.102-103.

---

33 
dilin zəngin xəzinəsindən məharətlə istifadə etməsi, fikri dəqiq, 
ifadəli çatdırmağa imkan verən obrazlı söz axtarışları şagird-ifaçı 
üçün bir örnəyə çevrilir, sözə həssas münasibət bəsləməyi öyrədir.