Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi o‘zbekiston respublikаsi rаqаmli texnologiyalаr vаzirligi o. O. Zaripov, M. O. Atajonov

4.2. Sinusoidalli tok zanjirlarida reaktiv quvvatni o‘lchash 
Reaktiv quvvatni reaktivli (VAr) volt-amperlarda o‘lchash 
mumkin, huddi shunday uch fazali o‘zgaruvchan tok zanjirlardagilarda 
ham bir fazalardagi kabi aniqlanish mumkin. Reaktiv quvvatni 
elektrdinamikli yoki ferrodinamikli tizimda o‘lchanadi, tok va 
kuchlanishning oralig‘ida faza bo‘yicha sinus burchak siljishiga ularning 
aylanish 
momenti 
proporsional. 
Reaktiv 
quvvatni 
bir 
fazali 
o‘zgaruvchan tokli zanjirlarda ulash uchun o’lchov asboblari bizda 
yaratilmaydi. 
Ayrim reaktiv quvvatni ulash bir fazali zanjirlarda vattmetrlar 
bilan o‘lchanadi, ularda suniy (ravishda) usulda tok va kuchlanish 
orasida faza bo‘yicha π/2 burchakka siljish ta’minlanadi. Bu holda 
aylanuvchi moment M reaktiv quvvatga proporsionaldir: 
bu yerda k - proporsionallik koeffitsienti. 
Uch fazali zanjirlarda reaktiv quvvatni oddiy bir fazali 
vattmetrlarda o‘lchanishi mumkin, maxsus sxemalarda uch fazali 
zanjirga ulangan holda. Reaktiv quvvatni o‘lchashning bir necha usullari 
mavjud. Bir fazali elektrdinamik vattmetrni bitta asbob usulida 4.12-
rasmda ko‘rsatilgan sxema bo‘yicha uch fazali zanjirga ulanadi. Vektorli 
diagrammalardan ko‘rinib turibdiki, faza kuchlanishi UA o‘rniga liniya - 
UBC - qo‘llaniladi, u UA dan π/2 burchakka kechikadi. Bu holatda 
vattmetr quyidagini ko‘rsatadi. 
 
Chunki uch fazali simmetrik zanjirlarda reaktiv quvvat 
u holda 
. 
Uch fazali tizimda eng kichik nosimmetrik ham etarlicha katta 
xatoliklarga olib kelishi mumkin, buning natijasida bu usul amaliyotda 
odatda ko‘llanilmaydi. 
Ikki asbobda reaktiv quvvatni o‘lchashda ikkita bir fazali 
vattmetrlarda o‘lchanadi, 4.13-rasmda ko‘rsatilgan sxema bo‘yicha 
ulanadi. Bu usul uch simli uch fazali zanjirlarda qo‘llaniladi. Nolli nuqta 
yo‘qligida vattmetrlarni, suniy nolli nuqtaga ulanadi, u vattmetrlarning 

---

61 
o‘z qarshiliklari orqali tashkil topadi va qo‘shimcha ulanadigan aktiv 
qarshiligi. Vattmetrlar quvvatning quyidagi qiymatini ko‘rsatadi: 
4.13-rasm. Reaktiv quvvatni bitta asbobda ulash uchun vektorli 
diagramma sxemasi 
4.14-rasm. Reaktiv quvvatni ikki asbobda o‘lchash usulida va uning 
vektorli diagrammasi 
Vattmetrlar ko‘rsatgichlari yig‘indisi: 
Chunki 
, u holda 
.
3
2
cos
)
cos(
,
2












f
f
c
A
c
A
w
I
U
I
U
I
U
P

---

62 
Bu ifoda kuchlanishlar simmetrik bo‘lganida adolatli. Yuklamalar 
toki simmetrikli huddi shunday nosimmetrikli bo‘lishi mumkin. 
Uch asbobli usulda uchta vattmetrlarni to‘rt o‘tkazgichli uch fazali 
zanjirlarda qo‘llash nazarda tutiladi. Vattmetrlar ulanish sxemasi 4.14. 
rasmda ko‘rsatilgan. Bu usul simmetrik va nosimmetrik tizimda reaktiv 
quvvat toklarini o‘lchash imkonini yaratadi. Uch asbobli usulda 
vattmetrlar ko‘rsatgichlari yig‘indisi:
 
 
 
 
Bu 
holatda 
reaktiv 
quvvatni 
vattmetr 
ko‘rsatgichlari 
yig‘indilarini
ga bo‘lish bilan aniqlanadi: 
Ishlab chiqarilayotgan uch elementli vattmetrlar 
ga bo‘linishi 
ularning shkalalari darajalanishida hisobga olingan.