Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi o‘zbekiston respublikаsi rаqаmli texnologiyalаr vаzirligi o. O. Zaripov, M. O. Atajonov

4.3. Nosinusoidal rejimlarda reaktiv quvvatni o‘lchash vositalari 
Hozirgi davrda respublikamizning korxonalaridagi aktiv va reaktiv 
quvvatlarni o‘lchash ana’naviy (usulda) asboblarida kuchlanish 
nosinusoidalligi darajasiga bog‘liq bo‘lmagan va tarmoqdagi tokda 
o‘lchanadi. 
Oniy momentning m aylanish qiymati elektrdinamikli vattmetrda 
oniy tok va kuchlanishi ko‘paytmasiga proporsionaldir: 

---

63 
4.15-rasm. Uch fazali asboblarda reaktiv quvvatni o‘lchash usuli va 
vektorli diagramma sxemasi 
Bu ifoda asboblar ho’lg‘amlardagi kichik qiymatli induktivlik 
kuchlanishi uchun aniq harakatlanuvchi va harakatsiz g‘altaklarning 
o‘zoro induktivligi to’g’ri bo’ladi. Momentning davr bo‘yicha o‘rtacha 
qiymati
 
yuqori garmonikani hisobga olishda aktiv quvvatga proporsionaldir. 
Shuni hisobga olish kerakki, bu faqat kichik ko‘lamli chastota uchun 
aniqliligi 
vattmetr 
ko‘rsatgichlariga 
induktivlik 
va 
vattmetr 
elementlarning o‘zaro induktivligining chastotasiga bog‘liqligi ta’sir 
qilmaganidagi holatiga asosdir.
Reaktiv quvvat o‘zgarganida xatolik yanada ortadi, bu uch fazali 
tarmoqqa asboblarning balans sxemasi bilan bog‘liq. Bu holatda 
aylanish moment bitta faza tokining boshqa kuchlanish ko‘paytmasiga 
proporsional. Agar ta’minlovchi kuchlanish sinusoidalli, simmetrik va 
muvozanatli bo‘lsa, vattmetrning aylanuvchi momenti reaktiv 
quvvatning asosiy garmonikalariga proporsionaldir: 
Elektronli qurilma nosinusoidallik shoraitlarda reaktiv quvvatni 
o‘lchash uchun eng zamonaviy va kelajagi bor hisoblanadi. 4.16-rasmda 
reaktiv quvvatning almashinuvni qurilmaning tuzilishli sxemasi 
tasvirlangan. 

---

64 
TT tok va TN kuchlanish transformatorlaridan olingan, signallar 1 
va 2 o‘zgartgichga kiradi, ularning chiqishida kuchlanishning talab 
qilingan darajasi ta’minlanadi, keyinchalik ko‘paytirgich 3 kirishiga 
ko‘paytirgich 5 ning chiqishidagi kuchlanish oniy quvvat R ga 
proporsionaldir. 
4.16-rasm. Almashuv reaktiv quvvatni o‘lchash uchun qurilmaning 
tizimli sxemasi 
Ko‘paytirgich 5 dan integrator 4 ning kirishiga signal kiradi va 5 
blok vaqtini ulovchi τ tug‘irlagich 7 integrator 4 chiqishidagi signal 
aktiv quvvatga proporsional. 
Kuchlanish bilan birga 5 blok chiqishda u ko‘paytirgich 6 ga 
kiradi, bu yerda πτ/T R miqdoriga kuchlanish proporsional shakllanadi. 
Blok 7dan tug‘rilangan kuchlanish, integrator 8 kirishiga kiradi. 
O‘lchaydigan blok 10 bilan signallar 4, 6, 8 bloklari chiqishlaridan, 
jamlagich 9 kirishiga, u yerda kuchlanish reaktiv quvvatga proporsional 
shakllanadi . 
Reaktiv quvvatni o‘lchash shu ekvievalentli sinusoidal usulda 
amalga oshiruvchi sxema.
4.17-rasmda ko‘rsatilgan, qurilma o‘z ichiga 1 va 2 kuchlanish va 
tokni uzatgichlar va o‘lchash zanjirlariga kuchlanish TN va TT tok 
transformator ulanishlari kiradi. 1 va 2 o‘zgartirgichlardan kuchlanish 3 
ko‘paytirgich kirishiga kiradi, u yerda oniy quvvatga proporsional 
ravishda signal shakllanadi. Keyinchalik bu signal blok 4 da 
integrallanadi va kvadrator 5 kirishiga qabul qilinadi, uning chiqishiga 
invertor 6 ulangan bo’ladi. 

---

65 
Signallar 1 va 2 o‘zgartirgichlar chiqishidan shunday 7 va 9 lar 
kvadratorlar kirishiga uzatiladi, keyinchalik esa integratorlar 8 va 10 lar 
kirishiga, u yerda amaldagi kuchlanish va tok qiymatlariga proporsional 
ravishda kuchlanish shakllanadi.
Ko‘paytirgich 11 da, S2 = U2· I2 to‘la quvvat kvadratga 
proporsional ravishda signal shakllanadi. Signallar 6 va 11 bloklar 
chiqishlaridan jamlagich 12 kirishiga kiradi, u yerdan 13 ildizdan 
chiqarish blokiga reaktiv quvvat blok 14 da o‘lchanadi.
Ko‘rib chiqilgan reaktiv quvvatni o‘lchash sxemalari analogli 
sifatida huddi shunday tez va aniq o‘lchaydigan, tezkor sonli 
qurilmalarda yaratilishi mumkin. 
4.17-rasm. Ekvivalentli sinusoida usulida reaktiv quvvatni o‘lchash 
uchun qurilmaning tizimli sxemasi