1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

Kuzatuv usuli 
ham ko‘pincha boshqa marketing usullari kabi qo‘llaniladi. Kuzatuv o‘rganilayotgan 
obyektni ochiq yoki yopiq tarzda kuzatish, o‘rganishdan iborat. Masalan, xaridorni sotib olish xulq – 
atvorini kuzatish, sotuvchini sotish jarayonini, iste’molchini tovarga jalb qilish jarayonini kuzatish 
va shu kabilar kuzatuv obyekti bo‘lishi mumkin. 
Dala kuzatuvlari va laboratoriya kuzatuvlari ham o‘tkaziladi. Sotsiologiya va psixologiyada 
o‘tkaziladigan kuzatuv usullari marketing tadqiqotlarida ham qo‘llaniladi. Masalan, talabalar 
guruhida kompyuterga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash maqsadida kuzatuv o‘tkazish kompyuter ishlab 
chiqaruvchi firma uchun qanday kompyuterlarni, qanday narxlarda, qanday dasturlar asosida ishlab 
chiqarishga asos bo‘ladi. Kuzatuv predmeti bo‘lib individiumlarning xususiyatlari va xatti-
harakatlari (xaridor, o‘quvchi, sotuvchi), jarayonlar (xaridorlar oqimini o‘rganish, turli asbob-
uskunalarning qo‘llanilishini kuzatish) hisoblanadi. 
Kuzatuv quyidagi jarayonlarda qo‘llaniladi: 
•
Tovar sotib olishda xaridorning xulq- atvori. 
•
O‘zaro muloqotdagi lahzali vaziyatlar. 

---

•
Psixologik holatlarning fiziologik o‘lchovlari. 
•
O‘quvchining xatti-harakati. 
•
Xaridorning xatti- harakati. 
•
Qoniqish samarasi. 
Tekshiruv
– odamlardan ularning bilim darajasiga, mahsulotga bo‘lgan munosabati, nimani ko‘proq 
afzal ko‘rishi va xaridorlik xattiharakatlariga asoslanib to‘g‘ridan to‘g‘ri so‘rov yo‘li bilan birlamchi 
axborot yig‘ish. Tajriba bir yoki bir necha omilning o‘zgarishini kuzatish va o‘lchash, qolganlarini 
esa o‘zgarishsiz qoldirish imkonini beradi (masalan, yangi o‘ram tovarni sotish hajmini oshirish 
imkonini beradi). 
Imitatsiya 
turli marketing omillarini haqiqiy real sharoitda emas, balki qog‘ozda yoki EHM 
xotirasida shakllantirish va baho berish imkonini beruvchi iqtisodiy-matematik modellar tuzish va 
undan foydalanishni ko‘zda tutadi. Kompyuterlashgan dastur-savolnomalar mavjud bo‘lib, ular 
iste’molchilarga supermarketda “aylanib yurish” va xarid uchun tovarlar tanlash imkonini beradi. 
Kompyuter ular xaridini qayd qiladi va ularning narxlar, o‘ram rangi va shaklining o‘zgarishiga 
javobini o‘rganadi. 
•
Birlamchi ma’lumotlar qator afzalliklarga ega: axborot tadqiq etilayotgan muammoga mos 
ravishda to‘planadi, eng yangi hisoblanadi va avvaldan berilgan batafsillik darajasiga ega; 
barcha olingan ma’lumotlarga firma yetisha oladi, zarur bo‘lganda ularni raqobatchilar 
uchun sir saqlanishini ta’minlay oladi; agar istalsa to‘plangan ma’lumotlarning ishonchlilik 
darajasi miqdoran aniqlanishi mumkin. 
•
Birlamchi ma’lumotlarning asosiy kamchiligi shundaki, ularni yig‘ish ko‘p vaqt, mablag‘ 
talab qilishi, yoki firma mustaqil ravishda birlamchi ma’lumotlarni yig‘a olmasligi mumkin. 
Birlamchi axborotni yig‘ish so‘rovning panel usulidan foydalanish asosida ham amalga oshirilishi 
mumkin. 
Panel
– takror tadqiqot o‘tkazilayotgan, so‘rovga tortilayotgan shaxslarning tanlanma to‘plami. 
Tanlanma rejani ishlab chiqish va tanlov hajmini aniqlash. Bu bosqichda a’zolari o‘rtasida 
marketing tadqiqotlari olib boriladigan “guruh” parametrlari to‘g‘risida axborot olish zarur. 
Masalan, marketingni boshqaruvchi kampaniya mahsulotlarining turli xildagi chakana do‘konlar 
(“guruh” – populyatsiya (Aholi)) orqali sotilish hajmi to‘g‘risida ma’lumot olishni istaydi. 
Aholining o‘rganilayotgan qismi tanlanma, deyiladi, uning hajmini ham tadqiqotchilar aniqlashlari 
lozim. 
Tanlangan guruhlar ichida so‘rovnomalarni o‘tkazish firmaga maqsadli ravishda ma’lum 
iste’molchilar guruhiga mo‘ljallangan mahsulot yoki xizmat turini ishlab chiqarishga, ularning tovar 
va xizmatga bo‘lgan munosabatini aniqlashga yordam beradi. Natijada firma bozorning maqsadli 

---

segmenti va maqsadli iste’molchisiga ega bo‘ladi. Bunday firma faoliyati uzoq muddat ichida 
raqobatbardosh bo‘lib qolishga asos bo‘ladi. Anketali so‘rovnomalar bir martali yoki ko‘p martali 
bo‘lishi mumkin, qaytariluvchi so‘rovnomalar 
panel,
deyiladi. Ma’lum tadqiqot obyekti yoki 
talabalar “Panel” bo‘lishi mumkin. Har safar bir tadqiqot obyektida va bir iste’molchilar guruhida 
savolnomalar o‘tkazish dinamik ravishdagi o‘zgarishlarni aniqlashga, tovarga bo‘lgan munosabatni 
bilishga yordam beradi. Iste’molchilar paneli va tadbirkorlar paneli orqali marketing tadqiqoti uchun 
juda ko‘p birlamchi axborotlarni to‘plash mumkin. 
Intervyu usuli bilan yangi mahsulot, uning foydalilik jihatlari kabi savollar aniqlanadi. Telefon 
orqali so‘rovnomalar geografik jihatdan keng masshtabda joylashgan iste’molchilar fikrini bilish 
uchun qo‘llaniladi, masalan, uyali aloqa xizmati paketlari haqida respublika bo‘yicha abonentlar 
fikri telefon orqali o‘rganiladi. Yozma so‘rovnomalar pochta qutisiga anketalar tashlanib, so‘ngra 
yig‘ib olinadi, yoki so‘roqqa tutiladigan respondentlarni to‘plab ulardan anketalarga yozma javoblar 
olinadi. Har qanday marketing tadqiqotida uchraganiday so‘rovnomalar ham afzallik va 
kamchiliklarga ega. So‘rovnomalar o‘tkazishda maqsadga qarab aniq, keng qamrovli savollarni 
tuzish ancha murakkab. Savollar soni kam, lekin u barcha kerakli narsalarni qamrab olgan bo‘lishi 
savol tuzuvchidan bilim va mahoratni, tadqiqot maqsadini aniq bilishlikni talab etadi. Savollarni 
juda ko‘p variantli qilib shakllantirish va ko‘p variantli savolnomalar tuzish mumkin. Testlar 
shaklida tuzilgan savolnomalar so‘roq vaqtida vaqtini tejashga imkon beradi. Juda ko‘p 
respondentlarga (savolga tutiladiganlar) savolnomalar tarqatilganda tadqiqotlar ko‘rsatishicha 20 - 
50 foizga yaqin anketalar to‘liq javoblar bilan qaytar ekan. Shuning uchun savolnomalar tarqatilib 
so‘roq o‘tkazilayotganda rag‘batlantirish chora - tadbirlari yaxshi natija beradi. Anketalarni to‘ldirib 
berish foizi ortadi. Savolnomalarda savollar ochiq yoki yopiq bo‘lishi mumkin. Savollar aniq, 
konkret masalaga, tovarga uning xususiyatlariga, narxiga yo‘naltirilganligiga qarab birbiridan farq 
qilishi mumkin. Savolnomalar tuzishda quyidagi tavsiyalarga rioya qilish lozim: 
•
Savollar qisqa, aniq va bir ma’noli bo‘lishi kerak. 
•
Anketa mantiqan maqsadga yo‘naltirilgan va savollar soni optimal bo‘lishi kerak. Anketada 
maqsadga tegishli bo‘lmagan savollar bo‘lmasligi kerak. 
•
Tadqiqot mantiqidan kelib chiqib savollar ma’lum guruhlarga bo‘lingan holda 
tizimlashtirilsa natija samarali bo‘ladi. 
•
Anketa monoton, zerikarli va tez charchashga olib kelmasligi kerak. 
•
Mantiqiy ketma-ketlikka rioya qilish lozim. 
•
Shaxsiy savollar anketa oxirida beriladi. 
Anketa so‘rovnomalarini o‘tkazish yangi tovarlarni ishlab chiqarishdan oldin, maqsadli 
iste’molchilar segmentini tanlashda, yangi bozor segmentini egallash rejasi paydo bo‘lganda yaxshi 
samara beradi. Savol qo‘yilishining bir necha variantlari mavjud. Test savollarda tayyor javoblar 
berilib kerakligi belgilanish talab qilinsa, ba’zi anketalarda iste’molchi o‘zi erkin javob berishi 
mumkin. U o‘ziga qanday tovar, qanday narxda va qanday naflilik darajasi bilan yoqishini erkin 

---

yozishi mumkin, lekin bunday erkin javoblar yozilgan anketalarni kompyuterda umumlashtirish va 
ishlash imkoni cheklanadi. Ularni qo‘lda umumlashtirish juda ko‘p vaqtni oladi. 
Ma’lum iste’molchilar guruhini tanlab so‘rovnomalar o‘tkazish yuqori samara beradi. F. Kotler 
kimni so‘roq qilish kerak, qancha odamni so‘roq qilish kerak, qaysi guruhni so‘roq qilish kerak, 
degan savollarga aniq javob tayyorlab so‘ngra so‘rovnomani o‘tkazishni tavsiya qiladi. Bunday 
usullar taraqqiy etgan davlatlarda ko‘plab keng qo‘llaniladi. Kichik va xususiy biznes korxonalari 
o‘z faoliyatlarini raqobatdosh qilish uchun har doim u yoki bu marketing usullaridan foydalanadilar. 
Marketing tizimida