Anatomiya 2014. indd

Termoregulyatsiya patologiyasi
Gavda harorati kechasi soat 2 dan 4 gacha past, soat 16 dan 
19 gacha bo‘lgan vaqt oralig‘ida yuqori bo‘ladi. Haroratni mo‘ta-
dil holatdan ko‘tarilishi yurak urishining tezlashuvi va qon bosi-
mining ko‘tarilishiga olib keladi. Harorat 40 °C dan yuqori ko‘ta-
rilganida odam es-hushini yo‘qotadi va alaxsiraydi, harorat 43 °C 
dan osh ganida o‘lib qoladi. 
Miya haroratining 2–3° pasayishi odamning hushidan ketib 
qolishiga olib keladi. Katta jarrohlik aralashuvi vaqtida, oksidla-
nish jarayoni susayishi va miyaga kislorod yetishmovchiligiga yo‘l 
qo‘ymaslik uchun ataylab past harorat, gipotermiya sharoiti yara-
tiladi. Bolada termoregul yatsiya jarayoni 2–3 yoshga kelib yetila-
di. Issiqlikni boshqaruvchi jarayonlar – tomir reaksiyalari va al-
mashinuv jarayonlarini qildirish shamollashdan bo‘ladigan kasal-
liklarga qarshilikni kuchaytiradi, salomatlikni mustahkamlaydi.
Sovuq qotish.
G
а
vd
а
haroratining p
а
s
а
yishi, gip
о
t
е
rmiya, 
о
rg
а
-
nizm g
а
p
а
st harorat t
а
’sir qilg
а
nd
а
issiqlik ajralishini kuch
а
yishi 
v
а
issiqlik h
о
sil bo‘lishining k
а
m
а
yishi natijasida p
а
yd
о
bo‘l
а
di. 
T
а
shqi muhit harorati g
а
vd
а
haroratid
а
n b
о
r-yo‘g‘i 15° p
а
st 
bo‘ls
а
, s
о
vuq q
о
tish yuz
а
g
а
k
е
l
а
di. Issiqlik ajralishi f
а
q
а
t t
а
shqi 
muhit t
а
’sirid
а
gin
а
em
а
s, b
а
lki 
о
rg
а
nizm h
о
l
а
tig
а
h
а
m b
о
g‘liq. 
Org
а
nizmning s
о
vuqq
а
chid
а
mliligi, yoshning katta kichikligiga 
ham bog‘liq. Q
а
riyal
а
r s
о
vqotishga t
е
zr
о
q moyildirlar, emizikli 
b
о
l
а
l
а
r ham t
е
z s
о
vq
о
t
а
dil
а
r, chunki ul
а
rd
а
t
е
r m
о
r
е
gulyatsiya 
m
е
x
а
nizmi h
а
li t
а
k
о
mill
а
shm
а
g
а
n bo‘l
а
di.
Qizish.
О
d
а
m uz
о
q v
а
qt yuq
о
ri harorat t
а
’sirid
а
bo‘lg
а
nid
а
, 
yoki issiqlik h
о
sil bo‘lishining kuch
а
yishi ta’sirida, jismoniy 
m
е
hn
а
t bil
а
n shug‘ull
а
ng
а
nd
а
, qizish yuz b
е
r
а
di.

---

320
Qizish – issiq s
е
xl
а
rd
а
ishl
а
g
а
nd
а
, yilning issiq d
а
vrid
а
, h
а
rbiy 
sh
а
r
о
itd
а
, 
о
g‘ir yuklarni ko‘t
а
rib, uz
о
q yo‘l yurganda s
о
dir bo‘l
а
di. 
Bund
а
y sh
а
r
о
itl
а
rd
а
qizish, h
а
tt
о
а
tr
о
f-muhit harorati g
а
vd
а
h
а
r
о
-
r
а
tid
а
n p
а
st bo‘lg
а
nd
а
h
а
m yuz b
е
rishi mumkin.
Qizish issiq bulutli s
о
kin kund
а
, h
а
v
о
n
а
mg
а
to‘ying
а
nd
а
, 
а
y-
niqs
а
, ko‘p uchr
а
ydi, chunki h
а
v
о
ning h
а
r
а
k
а
t qilm
а
sligi v
а
jud
а
n
а
m bo‘lishi qizishg
а
imk
о
n b
е
r
а
di. 
А
ksinch
а
, 
а
tr
о
fd
а
gi hav
о
qu-
ruq v
а
t
е
r bug‘l
а
nib turs
а
, 
а
yniqs
а
, bug‘l
а
nishni y
е
ngill
а
tuvchi h
а
v
о
bo‘ls
а
, 
о
d
а
m qizishni s
е
zm
а
y, 50–60°
g
а
ch
а
bemalol yurishi mum-
kin.
Issiq urishi
– qizishning tez rivojlanadigan holatidir. Bunda 
odam da kuchli hansirash, yurak urishining tezlashuvi, goho talva-
sa tutishi, qayt qilish, hushdan ketishi kuzatiladi. O‘g‘ir hollarda 
o‘lim ham yuz beradi.
Oftob urishi.
Quyosh nuri boshga bevosita uzoq vaqt ta’sir qil-
ganda oftob urishi kuzatiladi. Bunda bosh to‘qimalari qizib ketishi, 
miya pardalari, qon tomirlari kengayishi, miyada qon aylanishi bu-
zilishi sodir bo‘ladi. Odam qayt qiladi, isitmasi ko‘tariladi, gallu-
tsinatsiya paydo bo‘lib, talvasa tutadi, qorinda og‘riq paydo bo‘lib, 
ich ketishi kuzatiladi.
Isitma
Ko‘pchilik yuqumli k
а
s
а
llikl
а
r tana h
а
r
о
r
а
tining ko‘t
а
rilishi – 
isitm
а
-lixoradka bil
а
n o‘t
а
di. Isitm
а
goho b
о
shq
а
k
а
s
а
llikl
а
r 
о
qi-
b
а
tida h
а
m bo‘lishi mumkin. Isitma rivojlanishi jarayonida orga-
nizmda issiqlik balansining, ya’ni issiqlik ajralishi bilan issiqlik 
hosil bo‘lishi munosabatining muhim o‘zgarishlari hosil bo‘ladi, 
issiqlik hosil bo‘lishi issiqlik ajralishidan ustun turadi.
Isitma sabablari ko‘p bo‘lib, u yuqumli va yuqumli bo‘lmagan 
turlarga bo‘linadi. Yuqumli omillarga patogen viruslar, mikroblar, 
parazitlar kiradi.
Yuqumli bo‘lmagan omillarga oqsilli 
isitma, organizmda oqsillarning parcha-
lanishi mahsulotlarining ta’sirida yoki or-
ganizmga yot oqsillar kirganida.
Kimyoviy isitma kimyoviy mahsulot-
lar ta’sirida, farmokologik isitma ba’zi 
dorilar ta’siridan – adrenalin, tiroksin, 
144-rasm. Remitirik
isitma.

---

321
nikotin kislota, kokain va boshqalardan kelib chiqadi. Neyrogen 
isitma bosh va orqa miya shikastlanganligida paydo bo‘ladi.
Issiqlik b
о
shq
а
rilishining bu zi lishi v
а
tan
а
haroratining ko‘-
t
а
rilishi isitm
а
ning 
а
s
о
siy, 
а
mm
о
yag
о
n
а
bo‘l m
а
g
а
n ko‘rinishidir.
Isitmaning asosiy davrlari
Isitmani uchta davri bo‘ladi: 1) isitmaning ko‘tarilishi; 2) isit-
maning yuqori darajada turishi; 3) isitmaning pasayishi.
Birinchi davrida isitma birnecha soat yoki birnecha kun davo-
mida ko‘tariladi. Bunda issiqlik hosil bo‘lishi kuchayib, berili shi 
kamayadi. M
о
dd
а
l
а
r 
а
lm
а
shinuvi kuchayadi, yur
а
k urishi tezla-
shadi, n
а
f
а
s ham tezlashib, bemor hansiraydi, 
а
ntit
е
lol
а
r ishl
а
b 
chiq
а
rilishining kuch
а
yishi s
о
dir bo‘l
а
di. Teri qon tomirlari to-
rayishi natijasida bemor titraydi, g‘oz terisi paydo bo‘lib, bemor 
rangi oqarib ketadi. Siydik ajralishi ko‘paya-
di, uning rangi och, solishtirma og‘irligi esa 
kamayadi.
Isitmani ikkinchi davrida issiqlik ho-
sil bo‘ lishi va berilishi yuqori darajada tu-
radi, mod 
dalar almashinuvi baland bo‘ 
lib 
turadi, natijada oqsillar parchalanishi ku-
chayib, bemor tez ozib ke tadi, siydikda azot 
ko‘payib, siydik ajralishi esa kamayadi. Isit-
mani uchin chi davrida issiqlik hosil bo‘lishi 
kamayadi, ajralishi esa ko‘payadi.
Isitma pasayishi ikki xil kechadi: 1) as-
ta-sekin pasayishi – lizis deyiladi; 2) kes-
kin pasayishi esa – krizis deyiladi. Krizisda 
odam ko‘p terlaydi, arterial bosim pa sayadi, 
hatto kollaps paydo bo‘lishi ham uchraydi.
Harorat chiziqlarining birnecha turlari 
farq qilinadi:
1) doimiy isitma – isitma yuqoriga ko‘-
tarilib, baland holda turadi. Unda harorat-
ning sutkali tebranishi 1° dan osh 
maydi. 
Bun day isitma krupoz pnevmoniyada, ich 
ter lamada va boshqa kasallik larda uchraydi;
2) remitirik isitma – sepsisda, o‘pka si-