“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi

Mantiqiy tafakkur va nutqni rivojlantirish
. Tabiatshunoslik tasavvurlari va 
tushunchalarini shakllantirishda tafakkur va nutq katta rol o‘ynaydi. Boshlang‘ich 
sinf o‘qituvchisi o‘quvchilari nutqining to‘g‘ri bo‘lishini kuzatib borishi kerak. 
Nutqni mashqlantirish uchun eng muhim materiallardan biri o‘quvchi atrofidagi 
tabiatdir. Atrof tabiat bilan tanishtirish bolalarning kuzatishlariga asoslanadi. 
Tabiatni kuzatish jarayonida to‘plangan material leksikani boyitish, jumlalar va 
og‘zaki hikoyalar tuzish, lug‘aviy mashqlar, yozma insho bajarish, suhbatlar 
o‘tkazish uchun xizmat qiladi. Ko‘pincha kichik yoshdagi maktab o‘quvchilari 
tabiatni kuzatib, xulosa chiqara olmaydilar, bajargan ishlarining mazmunini aytib 
berolmaydilar, kuzatishlarini amaliy tajriba, darslik matni bilan bog‘lashga 

---

qiynaladilar, o‘rganilgan mavzu bo‘yicha og‘zaki hikoya tuzolmaydilar. Shuning 
uchun ham tabiatshunoslik darslarida foydalanish uchun nutqiy mashqlar ishlay 
turib, o‘qituvchi aqliy ishning muayyan shakllariga — tahlil va sintezga, induksiya 
va deduksiyaga eng muhim belgilarni ajratishga, umumlashtirishga, fikr yuritish 
bo‘yicha masalalar yechishga, sabab va oqibat bog‘lanishlarini aniqlashga, 
taqqoslash va qarama - qarshi qo‘yishga tayanish kerak. 
Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilari ko‘pincha narsalarning, hodisalarning, 
faoliyatning belgilarini ajratishga qiynaladilar, shu sababli bu ishni kuzatishlar bilan 
borliq yoki o‘quvchilarning tasavvurlariga asoslanib yoki xotiralari bo‘yicha 
o‘tkazish zarur. Kuzatishlar muntazam ravishda xilma-xil materialda (tabiat 
hodisalari, ayrim holatda va muvaqqat rivojlanishda, urug‘dan o‘simliklarning 
rivojlanishi, bahorda o‘simliklarning uyg‘onishi) olib boriladi. Gul va uning tabiatda 
tovlanishini kuzatish ham o‘quvchilarda qiziquvchanlikni tarbiyalashga, o‘rab olgan 
olamni ko‘ra bilish va qabul qila olishga yordam beradi. Bularning hammasi 
tafakkur va nutqni rivojlanishini ta‘minlovchi bazadir. 
Tabiiy material bilan ish olib borilganda taqqoslashga, tafakkurning 
rivojlanuvchi mantiqiga alohida ahamiyat beriladi. Bu uslubning muhimligini 
hisobga olib, uni to‘laroq qarab chiqishga to‘g‘ri keladi. 
Taqqoslash — bu narsa va hodisalar
o‘rtasidagi o‘xshashlik va tafovut 
belgilarini aniqlash demakdir. Taqqoslash — aqlning tahliliy ishidir. Taqqoslash 
jarayoni murakkab va o‘z ichiga sintez, umumlashtirish va xulosani oladi. 
O‘quvchilar narsalarning belgilarini ajrata olsalar, muhimni uncha muhim 
bo‘lmagandan farq qila olsalar, shunday sharoitdagi taqqoslash bo‘lishi mumkin, 
chunki faqat muhim belgilar bo‘yicha taqqoslash mumkin bo‘ladi. 
Taqqoslash uchun topshiriqlar tuzishda quyidagi talablarga rioya qilish zarur. 
Faqat bir-biriga daxlli bo‘lgan narsa va hodisalarni, ya‘ni ular o‘rtasida 
o‘xshashlik yoki tafovut bo‘lganligini (archa va qarag‘ay, zarang va chinor, aka-
tsiyani) taqqoslash kerak. 

---

Taqqoslash maqsadga yo‘nalgan holda (masalan, bo‘ri va it, it va mushuk) 
bo‘lishi. Taqqoslash faqat tashqi belgilari bo‘yichagina emas, balki xarakteri va 
keltiradigan foydasi bo‘yicha ham bo‘lishi mumkin. 
Taqqoslash xulosa bilan tugallanishi kerak. 
Mashqni ikki narsa yoki hodisani taqqoslash bilan boshlamoq zarur. Keyin 
uch, to‘rt va hatto ko‘proq sondagi obyektlarni taqqoslash mumkin bo‘ladi. 
Taqqoslashni hammadan ko‘ra bir-biriga qarama-qarshi qo‘yishdan boshlash qulay 
(qum sochiluvchan, loy esa yopishqoq). Bolalar asta-sekin faqat farq qiladigan 
belgilargina emas, balki o‘xshashlarini ham ajrata boshlaydilar, hodisa va 
narsalarning eng muhim belgilarini aniqlaydilar. 
Maktab oldi uchastkasidagi gulzorda o‘suvchi o‘simliklarni poyasi, barglari, 
gullari, mevalari bo‘yicha taqqoslashni taklif qilish mumkin. Taqqoslash asta - sekin 
mustaqil hikoya belgilarini kasb etib boradi. Taqqoslash yordamida o‘qituvchi 
o‘quvchilar bevosita kuzatmagan, yaqqol ko‘rmagan, qabul qilish vositasida 
sezgilari sezmagan hodisalar o‘rtasidagi boglanishlarni ochib berishi mumkin.
Tahlil — bu butunni
belgilangan qismlarga ajratish, maxsus belgilarga 
bo‘lish, o‘xshash narsalarda tafovutni ajrata bilishdir. Masalan, hamma g‘alla 
o‘simliklarida ildizi, poyasi, bargi, guli va mevasi bo‘ladi. Ammo bu belgilarning 
o‘xshashligida, masalan, bug‘doy va makkajo‘xorida farqlar ham bor.
Sintez — bu bog‘lanishlar
o‘rnatish, umumlashtirish va xulosa chiqarishdir 
(g‘alla o‘simliklarining ildizlari ko‘pgina ingichka ildizchalardan iborat, poyasi 
kovak poxol cho‘p, bargi ensiz va uzun, mevasi don). 
Fikrlash natijasida ilgari ko‘rilmagan yangi bog‘lanishlarni o‘rnatsa bo‘ladi. 
Tafakkur jarayonida o‘quvchi fikr yuritadi, tahlil qiladi, zarur bog‘lanishlarni 
aniqlaydi, unga berilgan aniq vazifaga mos keladigan yechim uslublarini fikran 
tanlaydi va qo‘llanadi. Aqliy operatsiyalar vositasida u o‘xshash va farq qiluvchi 
narsalarni taqqoslaydi va guruhlaydi.