Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry

2023-yil 7-son
Tadqiqot
bo‘lib, Cho‘lpon uni qayta ishlab hikoya qilmoqchi bo‘ladi. Meerxold teatri L.Sverdlinga tarjima asarni sahnaga 
qo‘yish topshirig‘ini beradi, lekin L.Sverdlin «asl (original)» (Cho‘lpon) asar qo‘ymoqchi bo‘ladi. Cho‘lpon unga 
Yusufjon qiziqdan eshitgan hikoyasini aytganda, «ma’kul bo‘ldi va boshi ketiga ko‘rinishlar qo‘shib, tezlik bilan 
yozib berishga» buyuradi. Shu tarzda «Yana uylanaman» asari maydonga keladi. Maqoladan ma’lum bo‘lishicha, 
komediya 1926 yilda Moskva teatrida sahnaga qo‘yilgan, hatto Butunittifoq sho‘rolar qurultoyiga kelgan vakillarga 
ayrim sahnalarni namoyish qilganlar. Keyingi yil qishda O‘zbekistonda, poytaxtda qo‘yilsa kerak, deydi muallif.
Adabiyotshunos N.Karimov fikricha, mazkur komediya Toshkent va Samarqandda qo‘yilgan. Agar Cho‘lponning 
1927 yilda Samarqandda O‘zbek drama studiyasida faoliyat olib borganini nazarda tutsak, «Yana uylanaman» 
komediyasining sahnaga qo‘yilganini taxmin kilish mumkin. Biroq bu asarning o‘zbek sahnasida qo‘yilganini aniq 
dalillovchi faktlar yetishmaydi.
Jadid dramaturgiyasi, xususan Cho‘lpon dramatik asarlari haqida adabiyotshunoslikda turli darajada ishlar 
amalga oshirilgan. Adabiyotshunos olimlardan O.Sharafiddinovning «Cho‘lpon» risolasining to‘rtinchi bobi Cho‘lpon 
dramalariga bag‘ishlangan .[3.] Unda Cho‘lponning «o‘zbek teatrining rivojida Cho‘lponning xizmatlari Hamza 
Hakimzoda va Uyg‘urlarning xizmatidan kam emasligi», «Cho‘lponning o‘zbek dramaturgiyasi va teatri soxasidagi 
xizmatlari juda salmoqli bo‘lishiga qaramay, ko‘p yillar davomida bu to‘g‘rida lom-mim deyilmay kelingan»i to‘g‘ri 
ta’kidlangan. Asarda «Yorqinoy» dramasidan tashkari sakkizta drama nomi manbalarda keltirilishi, lekin ularning 
aksariyatining matnlari yo‘qligi aytiladi. Risolada Cho‘lponning «Yorqinoy», «Hujum», «Boy», «Xalil farang», 
«Cho‘pon sevgisi», «Cho‘rining isyoni», «O‘rtoq Karshiboev», «Mushtumzo‘r» («Zamona xotini») nomlari aytiladi, 
ayrim asarlarga to‘xtalib o‘tiladi. Buning qatorida biz so‘z yuritmoqchi bo‘lgan «Yana uylanaman» komediyasi 
zikr etilmagan. S.Mamajonov «Bizning Cho‘lpon» asarida Cho‘lpon sahna asarlarining yaratilishi, o‘sha davrda 
sahnalashtirilishi, shoirning nomlari ma’lum, lekin matnlari topilmagan dramatik asarlari, xususan «Yana uylanaman» 
komediyasi haqida qiziqarli ma’lumotlarni taqdim etadi [4. ]. N.Karimovning yana «Cho‘lpon» ma’rifiy romanining 
«O‘zbek dramstudiyasi», «Cho‘lpon teatri», «Hujum» fasllarida Cho‘lponning dramaturgik faoliyati, uning teatrda 
adabiy emakdosh vazifasida ishlagan davridagi voqealar bayon qilinadi . [5] Adabiyotshunos olimning «Istiqlolni 
uyg‘otgan shoir» [6] kitobida, «Cho‘lpon va uning badiiy olami» nomli maqolasida [7] 
Cho‘lponning O‘zbek drama studiyasidagi ijodi, Samarqand, Moskvadagi dramaturgik faoliyati tahlil qilinadi. 
Sh.Rizaevning «Jadid dramasi» asarida o‘zbek dramaturgiyasining shakllanishida Cho‘lponning ham hissasi 
borligi qayd etiladi . [8]D.Quronovning «Cho‘lpon hayoti va ijodiy merosi» asarida Cho‘lponning o‘zbek teatridagi 
faoliyati, dramalarining ayrim jihatlariga e’tibor qaratiladi .[9]
Cho‘lponning «Yana uylanaman» pesasi komediya janriga mansub bo‘lib, shu kungacha uning nomi, umumiy 
mazmuni haqida ayrim ma’lumotlar mavjud edi xolos. Komediyaning matni ilmiy va adabiy jamoatchilikka ma’lum 
emas edi. 2020 yilgi izlanishlarga ko‘ra jadid shoirning «Yana uylanaman» komediyasi matni topildi. Mazkur 
komediya rus tilida bo‘lib, yozuv mashinkasida yozilgan, 33 betdan iborat. Asar muallifi Cho‘lpon ekanligi birinchi 
betda qayd etilgan. Sarlavha dastlab o‘zbek tilida “Pul undirish” ili “Yana o‘ylanaman” deb yozilgan, so‘ngra qavsda 
“Snova xochu jenitsya” deb yozib qo‘yilgan.
“Yana uylanaman” pyesasi 3 parda 6 ko‘rinishli komediya bo‘lib, masjid imomining ish haqini bir boy o‘zlashtirib 
olgani, shu ikki yillik haqni undira olmayotganligi to‘g‘risida xotini bilan tortishib qolgani, achchiq qilib xotini ustiga 
xotin olmoqchi bo‘lgani, imomning hiyla yo‘li bilan boydan haqini undirishi kabi voqealar yumor orqali ko‘rsatib 
beriladi. Komediyada bosh qahramonlar masjid imomi, uning xotini To‘tixon, boy, To‘xtasin, Sotqin kabilar, masjid 
ahli, Shirmon xola, boyning ikkinchi xotini Nazokat, Turg‘un, ayiq o‘ynatuvchi kabi ikkinchi darajali qahramonlar 
ishtirok etadilar. 
Komediyada imomning uyiga kirib kelishi hamda ehtiyotsizligi tufayli sut, qatiqlarni to‘kib yuborishi, shu sabab 
bo‘lib xotini bilan oilada er-u xotinning vazifasi to‘g‘risida bahslashishi bilan boshlanadi. Imom xotinidan yashirincha 
uylanmoqchi bo‘lgan-u, buni sir tutayotgan edi. Shu janjal asnosida sir ochiladi. Imom uylanmoqchi bo‘lgan qiz 
tomonga vositachi - Turg‘un ismli bolani jo‘natgan edi. Turg‘unning qiz tomonning gapini yetkazishida va imomning 
xotini bu gaplarni eshitib qolmasligi uchun qilgan harakatlari o‘quvchi, tomoshabinda kulgi uyg‘otadi. Imom o‘zini 
bolaga go‘yo dam solayotganday ko‘rsatadi-yu, aslida boladan nima gap olib kelganini bilmoqchi bo‘ladi. Xotiniga 
esa bolaning tutqanog‘i borligini aytadi. «Domulla: - (qo‘llari bilan darhol bolaning og‘zini yopadi va duo-afsun 
o‘qiydi) E, yaramas, hamma ishni rasvo qilding. Kuf!... Sendaqa yaramasni menga yuborgan Shirmon xolaga 
xudoning la’nati bo‘lsin... Suf...* .[10] Imomning ikki yillik masjiddagi xizmati uchun namozxonlardan foydalanib 
boydan ish haqini undirishida ham kulgu holati mavjud. U namozdan avval masjid ahliga imomlik qilishdan bosh 
tortishini aytadi hamda «domulladan avval boshimizni ko‘tarsak, xotinlarimiz o‘zimizga nomaxram bo‘lsin» deb 
qasam ichishsa, keyin imomlikka o‘tish shartini qo‘yadi. Komediyaning bu qismini Cho‘lponning o‘zi maqolasida 
«avji joyi g‘alati bir «qo‘rqinch» (tryuk)ni ko‘rsatadi» [11] deb yozgan edi.
Masjid imomining shunday hiyla bilan o‘z pullarini undirishi, albatta, boyning g‘azabini qo‘zg‘aydi. Boydan keyin 
o‘ch olmaslik shartini qo‘ygan bo‘lsa-da, imom uylanmoqchi bo‘lgan qizni undan tortib olmoqchi bo‘ladi. Bu ishni 

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
63
2023-yil 7-son
Tadqiqot
imom og‘iz solgan qiz - Sotqinxonga uylanmoqchi bo‘lgan yigit To‘xtasin uyushtiradi. Voqea shunday tus oladiki, 
To‘xtasin imom va boyni to‘qnashtirib, ikkalasidan ham Sotqinxonni qutqarib qoladi.
Boyning xizmatkori Hayitning uni uqalashi sahnasida ham yumor, kulgili holat bor. Uning semirib ketganligidan 
tanasi hech nimani his qilmay qo‘yganligi, xizmatkori qancha uqalasa ham ta’siri bo‘lmayotganligi ularning savol 
javobi hamda Hayitning harakatlaridan kulgu paydo bo‘ladi. Hayit boyga: «Xo‘jayin, axir siz semiz odamsiz. 
Siz, to‘g‘risi, bordonga o‘xshaysiz. Bir necha pud bug‘doy olib kelganlarida, ularni bordonga behuda joylabmiz, 
xammasini sizning qorningizga joylash kerak edi» deydi. Bordon - guruch va bug‘doy saqlashga mo‘ljallangan 
bochkasimon idishdir. Hayit tomonidan boyga berilgan bunday ta’rif va tashbeh uning tashqi va ichki portretini 
yaqqol ochib beradi.
To‘xtasinning tuzgan rejasiga ko‘ra domla uylanayotgan qiz kelinchakning «tutqanog‘i» tutib qoladi. Domla uni 
taloq qilib, boyga o‘tkazib yuborayotgan mahalda To‘xtasin ikkisining ham asl basharasini ochib tashlaydi. Ma’lum 
bo‘lishicha, To‘xtasin va Sotqinxon bolaligida beshikkerti qilingan ekan. Atrofdagilarning hammasi yoshlar tomon 
bo‘lishadi va pesa o‘yin kulgi, raqslar bilan tugaydi.
Cho‘lpon o‘z ijodiy faoliyati davomida dramaturgiya sohasiga murojaat qilishi dramaturgiya jadid adiblarning 
yangicha qarashlarini ifodalovchi, xalqqa jadid g‘oyalarini tezroq yetkazish vositasi edi. Behbudiy, Fitrat, Hamza, 
Avloniy kabi qator adiblar singari Cho‘lpon ham bir necha pesalar yaratdi. U yaratgan pesalar o‘ndan ortiq bo‘lib 
son jihatdan u qadar ko‘pchilikni tashkil qilmasa-da, mavzusining dolzarbligi, mazmun qamrovi, davr masalalarini 
aks ettirishi bilan ahamiyatlidir. Uning dramalarida davr ijtimoiy-siyosiy masalalari, millat erki va ravnaqi, xotin-
qizlar huquqi, jaholat va ma’rifat g‘oyasi ilgari surilgan. Shu bois mazkur asarlarning ahamiyati barcha davrlar 
uchun muhimdir.