Innovatsiya va intergatsiya

IJO D T U S H U N C H A N IN G B IL IS H
JA R A Y G N ID A G I R O L I
Ijod tushunchasining yagona ta’rifi yo‘q shu sababli, odamlar 
«g‘ayrioddiy», «vaxshi» va «foydali» deb nimani atash mumkinligi 
haqida yagona fikrga ega emaslar, bu tushunchalar juda nisbiy boiib, qaysi 
nuqtayi nazardan qarashingizga bogiiq. Biror bir g4oya yoki qandaydir 
bir faoliyat natijasi ijodiy deb e'tirof qilinishi uchun, avvalambor, uni 
atrofidagilar g'ayrioddiy. yaxshi va foydali, deb tan olishlari zarur. 
Yana shuni ta’kidlash zarurki. ijod tushunchasida vaqtlar o4gan savin 
muhim o'zgarishlar ro4 bermoqda. Masalan, bizning zamonamizda 
Yerning aylanishi haqidagi tushuncha o'z vaqtida ahmoqona fikr, 
deyilgan edi. Gardner ijodga bergan ta'rifida у ana bir shartni qo‘shdi. 
U 
ijodiy inson albatta uzluksiz ravishda 
ijo d iy
masalalarni hal qilishi 
va ijod mahsulotlarini yaratishi shart. deb hisoblaydi. Bu qo6shimcha 
shart ijodiy jaravondagi «omad» tushunchasini siqib chiqaradi, chunki 
uzluksiz natija hisoblanayotganda favqulodda va juda kam bajariladigan 
harakatlar e’tiborga olinmasligi kerak. Lekin biz qaysi taYifni tanlab 
olmaylik, baribir barchamiz ijodga ehtiyoj sezamiz va u yoki bu 
darajada ijod qilamiz. Ijodiy faoliyat bizning kundalik hayotimizni 
jozibaliroq qiladi; fan va san’atni ijodsiz tasavvur qilib bolmaydi; ijodsiz 
matematika va boshqa fanlar taraqqiyotini tasavvur qilish mumkin 
emas. Biz har doim murakkab flkrni ifodalaganimizda yoki oq qog'ozni 
matn bilan qoraytirganimizda ijod qilamiz. Agar biz shu ishni samarali 
va g'ayrioddiy tarzda uddalav olsak, buni rosmana ijod qilish, deb atash 
mumkin. Hozirgi zamon psixologlari, Eynshteyn, Mariya Kyuri va
153

---

Motsart kabi ijodiy gigantlarda «hech qanday g"ayritabiiy lik>> mavjud 
boimay, ularning ijodini kundalik oddiy jarayonning davomi degan 
xulosaga kelishdi. Vaysberg har doim ijodni oddiy hodisa, deb qarashni 
himoya qilar edi. Bunga misol tariqasida u temir va simlardan yasalgan 
abstrakt haykallari bilan mashhur boigan rassom Aleksandr Kalderning 
tarjimayi holini keltiradi. Yoshligida Kalder simlardan o'z singlisiga 
bezaklar vasagan. Uning ota-onasi rassomlar boiib. farzandlariga san’at 
darsini o4tar va bola yoshligidan otasi yaratgan haykallar va onasining 
ehizgan rasmlari bilan qurshalgan edi. U vaqti-vaqti bilan mashhur, 
o'z ishlarida «kuchli» sof ranglar va abstrakt kashtalardan foydalangan 
rassom Pit Mondrianning ustaxonasida ko4p boiib turar edi. Shuning 
uchun rassom tomonidan shu bolalikning barcha hayotiy taassurotlari 
yorqin abstrakt konstruksiyalarda o'z ifodasini topganligi hech qanday 
kutilmagan hodisa emas. Kalder ijodida turli ta'sirlarning uyg4mlashuvi 
o'z aksini topdi. Vaysbergning so'zlariga qaraganda, shunday bolishini 
uning tarjimayi holidagi faktlarga ko‘z yugurtiriboq oldindan aytish 
mumkin edi. Ijodiy jarayonda biz ko'p ham biror narsani isbot qilishga 
harakat qilavermaymiz, balki barcha imkoniyatlarimizdan foydalanib 
muammoning yechimini ilgarilatishga urinamiz va faqat yangi g‘oyaga 
kelgandan so'ng uning haqiqiyligini va ahamiyatliligini isbotlashga 
kirishamiz.
Ijodiy fikrlash «sakrab» birorta yangi holatni egallashga va key in 
tanlab olingan natijani anglashga imkon beradi. Gipotezalar, farazlar 
yoki g'oyalardan foydalanib keskin ijodiy sakrashni amalga oshirish 
mumkin. Ayrim hollarda axborot taqchi lligida biz yetishmavotgan 
tafsilotlarni o'ylab topishga majburmiz. Ijodiy fikrlash jarayonida 
farazlar va taxminlarni ilgari surish axborotlar olishga va g'oyalarning 
paydo bolishiga yangi y o lla r ochadi.
Faqat axborotlarni tahlil qilishgina yangi g’oyalarning paydo boiishi 
uchun yetarli emas. Bunda aql foydalanishga oldindan tavyor qilib 
qo'yilgan. ya’ni eski g'oyalarnigina ko'rishi mumkin. Shuning uchun 
farazlarni ilgari surish san atini rivojiantirish zarur. Ularning diapazoni 
yetarli darajada keng. ya'ni to la asoslangan tasdiq (gipotezalardagi 
kabi)dan tortib to ko‘p hollarda, hatto, tosg4riga o'xshashlikka da’vo 
ham qila olmaydigan mantiqsiz farazlargacha boiishi mumkin!

---

Mantiqsiz g'oya muammoga boshqa tomondan nazar tashlashga 
imkon beradi. U yangi yoilarn i taklif qilmaydi, lekin eski va toptalgan 
yoilardan chiqaradi.
Ijodiy fikrlashdan foydalanib «sakraganda» biz fikrlashimizdagi 
ikki holatni birlashtiruvchi «so'qmoq» ochamiz, mashaqqatli, sekin va 
ko'p mehnat talab qiluvchi ma’lum faktlarni tanlashdan voz kechish 
bilan go'vo ow
z fikrlarimizdan ilgarilab ketganday boiam iz.