Kirish. Issiqlikning nurlanishi reja

 
Klassik fizika nazariy tushunchalari asosida absolyut qora jism issiqlik 
nurlanishining to‘liq spektrini tushuntirishga bo‘lgan urinishlar muvaffaqiyatsiz 
chiqdi. Bunday urinishlardagi qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun Maks Plank 
1900-yili issiqlik nurlanishining to‘liq spektrida energiyaning taqsimlanishini 
izohlash maqsadida o‘zining quyidagi gipotezasini ilgari surdi:
1. Absolyut qora jism ossillyatorlari uzluksiz ravishda energiya nurlamaydi. 
Nurlanish faqat ossillyatorlar tebranishi amplitudasining o‘zgarganida sodir 
bo‘ladi, ya’ni ossillyator yuqori amplitudali tebranishdan kichik amplitudali 
tebranishga o‘tganda nurlanish chiqaradi yoki aksincha, past amplitudali 
tebranishdan yuqori amplitudali tebranishga o‘tganda ossillyator energiya yutadi. 
Tebranish amplitudasi yuqori holatdan kichik holatga o‘tganda ossillyator energiya 
nurlaydi, amplituda kichik holatdan yuqori holatga o‘tganda ossillyator energiya 
yutadi.
2. Ossillyator istalgan energiya qiymatiga ega bo‘la olmaydi, balki faqat diskret 
energiyalar to‘plamiga ega bo‘ladi. Ossillyator energiyani alohida-alohida ulushlar 
(kvantlar) sifatida chiqaradi yoki yutadi. Bu ulushlarning (kvantlarning) har 
birining energiyasi diskret bo‘lib, 

h
E

, 
kattalikka teng. U vaqtda ossillyator nurlanishining energiyasi bu kattalikka karrali 
bo‘lishi kerak, ya’ni ossillyator energiyasi energiyaning diskret to‘plamiga teng:
E
n
=nhν
(
n
=0,1,2,3,…),
Bunda ossillyatorning o‘rtacha energiyasi 
1


kT
h
e
h
E


.
Plank o‘z gipotezasi asosida absolyut qora jism issiqlik nurlanishining to‘liq 
spektrida energiya taqsimlanishining zichligini ifodalaydigan interpolyatsion 
formulani taklif qildi: 
1
1
8
3
3



kT
h
e
c
h





(1.20) formula 
Plank formulasi
deyiladi. (1.20)da 
h
– Plank doimiysi bo‘lib, 
h
=6,62

10
–34
J

s
. 

– ossillyator tebranishining 
chastotasi. 
hν
<<
kT
bo‘lganda (kichik chastotalarda) 
Plank formulasi Reley-Jins formulasiga, 
hν
>>
kT
bo‘lganda (yuqori chastotalarda) Vin formulasiga 
aylanadi. Plank formulasi tajriba natijalari bilan mos 
keladi, ya’ni Plank formulasidan hosil qilingan 
nazariy natijalar asosida chizilgan spektr egri 
chiziqlari tajriba natijalari asosida chizilgan spektr 
egri chiziqlariga mos keladi (1.4-rasm). Plank 
1.4-rasm 

---

formulasi absolyut qora jism issiqlik nurlanishining to‘liq spektrida energiya 
taqsimlanishini to‘g‘ri tushuntira oldi. 
Kovak devorlari materialining atomlari ossillyatorlar deb modellashtirilganligi 
sababli quyidagi xulosalarga kelish mumkin: atomlarning ichki energiyasi uzluksiz 
o‘zgara olmaydi, balki sakrab o‘zgaradi, ya’ni atom faqat diskret energiya 
qiymatlarigagina ega bo‘ladi yoki buni quyidagicha ifodalash mumkin: atom 
energiyasi kvantlanadi, agar atom holati uning energiyasi bilan xarakterlansa, atom 
holatini diskret deb aytish mumkin. 
Shunday qilib, Plank gipotezasiga asosan nurlanish jism bilan o‘zaro 
ta’sirlashganda, nurlanish energiyasining jismda yutilishi uzluksiz bo‘lmasdan, 
balki energiyasi 
h

bo‘lgan kvantlar shaklida yutiladi (porsiya-porsiya shaklida) 
yoki qizigan jismlar issiqlik nurlanishini kvantlar shaklida chiqaradi.
Plank tomonidan kiritilgan kvantlar tushunchasi energiyaning diskret 
porsiyalari bo‘lib, har bir porsiya energiyasi 
E
=
h

formula bilan aniqlanadi.