Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences (E)issn: 2181-1784

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences
(E)ISSN:2181-1784 
www.oriens.uz 
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 
3(4/2), April, 2023 
711 
uni hech kim o‘qimaydi); shartli qisqartmalar ro‘yxati va boshqalar. Lug‘at muammo 
sileksikografiyada markaziy masalalardan biridir, chunki so‘zlarni tanlash lug‘at 
turini ham, so‘zlarni tavsiflash xususiyatini ham belgilaydi. Masalan, me'yoriy izohli 
lug‘atda faqat adabiy tilning so‘zlari lug‘at tarkibiga kiradi, shuning uchun soxta 
lug‘at chiqarib tashlanadi: xalq tili, jargon, sheva so‘zlari. Orfoepik lug‘atning lug‘ati 
faqat qiyinchilik va talaffuz variantlari va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Lug‘atlar har 
xil turda bo’lishi mumkin. Avvalo, ularani ikki guruhga bo‘linadi: ensiklopedik va 
lingvistik. Ensiklopediya va ensiklopedik lug‘atlarning o‘ziga xos xususiyati 
shundaki, ular so‘zlar nemas, balki ma'lum so‘zlar bilan ifodalangan voqelikni 
(ob'ektlar va shaxslar, hodisalar va tushunchalar) tushuntiradi. Ensiklopediya so‘zi 
qadimgi yunonlardan kelib chiqqan bo‘lib, ular tomonidan "bilim doirasi", "bilimning 
butun doirasida o‘rganish" degan ma'noni anglatadi. Har qanday ta'lim darajasidagi 
har qanday o‘quvchi entsiklopediyadan qiziqqan mavzu bo‘yicha kerakli 
ma'lumotlarni topishi mumkin. Ensiklopediya o‘z-o‘zini tarbiyalashning muhim 
vositasidir. Bu ensiklopediyaning tuzilishini, materialni yoritishning mazmuni va 
tamoyillarini belgilaydi. Umumjahon ensiklopediyalar va ensiklopedik lug‘atlar bilan 
bir qatorda falsafa, tarix, texnologiya, matematika, fizika, qishloq xo‘jaligi, tibbiyot, 
konchilik, diplomatiya, pedagogika, adabiyot va boshqa ko‘plab sohalarga oid 
entsiklopediyalar va qomusiy lug‘atlar mavjud. Bular maxsus ensiklopediyalar va 
ensiklopedik lug‘atlardir. Ularning vazifasi tegishli bilim, san'at, ishlab chiqarish va 
hokazo sohasi tushunchalarini (hodisalar o‘zini) ma'lum bir doirada tushuntirish, bu 
tushunchalarni bildiruvchi so‘zlarni alifbo tartibida joylashtirishdir. Lug‘atda 
tasvirlangan so‘zlar (lug‘atlar) soni lug‘at hajmi. Odatda lug‘at hajmi haqida 
ma'lumot lug‘atning sarlavha sahifasida yoki izohida beriladi. Lug‘atga kirish 
komponentlari to‘plami lug‘at turiga qarab belgilanadi. Misol uchun, 
komponentlarning eng to‘liq to‘plami tushuntirish lug‘atlarida, eng kami – imlo va 
shunga o‘xshash bir tomonlama lug‘atlarda keltirilgan. Ba'zi tushuntirish yoki o‘quv 
lug‘atlari shunchalik ko‘p tavsif parametrlarini qamrab oladiki, ularning har biri 
maxsus zonada (vizual, grafik jihatdan) ajralib turadi: grammatika zonasi, moslik 
zonasi, ma'no zonasi, rasmlar zonasi va boshqalar. Lug‘atlar tipologiyasi. 
Lug‘atlarning tipologiyasi ideal lug‘at (ya'ni lug‘at turi, namunasi sifatida) 
tushunchasiga asoslangan ilmiy tasnifidir. Biroq, u odatda amaliy asosda qurilgan, 
ya'ni, mavjud lug‘atlar bo‘yicha. Shuning uchun biz bu ma'noda lug‘atlarning ilmiy 
tipologiyasi haqida emas, balki faqat uni qurish tamoyillari haqida gapirishimiz 
mumkin. Shunday qilib, lug‘atlarni tasniflashning bir nechta yo‘nalishlari yoki 
parametrlari mavjud bo‘lib, biz ularni asos qilib olamiz: lingvistik, semiotik, rasmiy 
va ijtimoiy-pragmatik. 

---