Bilimlendiriw ministrligi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
27 2-TEMA. STATISTIKALÍQ BAQLAW METODOLOGIYASÍ 2.1. Statistikalıq baqlaw haqqında túsinik hám oǵan qoyılatuǵın talaplar Massaliq processlerdi statitikaliq úyreniw, yaǵniy bir túrdegi hádiyselerdi hám olardiń belgileri ortasindaǵi baylanislardi muǵdar jaǵinan anıqlap, olarda júz beretuǵin statistikaliq nizamliqlardi anıqlaw ushın olar haqqqinda baslanǵish maǵliwmatlardi toplaw zárúr. Mine usi process statistikaliq baqlaw dep ataladi. Máselen, tekseriwshige respublikadaǵı banklerdiń finanslıq jaǵdayın úyreniw taspsırıldı. Bul jumıstı orınlaw ushın tekseriwshi barlıq bankler boyınsha finanslıq jaǵdayın хarakterlewshi kórsetkishler haqqında maǵlıwmatlardı baslanǵısh dereklerden alıwı kerek. Bul kórsetkishlerge qanday faktorlar unamlı yaki unamsız tásir kórsetiwi haqqında, finanslıq jaǵdaydı jaqsılaw ushın qanday imkaniyatlar bar edi bankler olardan qalay paydalanǵanlıǵı haqqında maǵlıwmatlar toplaw kerek. Bunday maǵlıwmatlarǵa iye bolmastan finaslıq jaǵdaydı úyrenip bolmaydı. Solay etip, statistikalıq baqlaw degende úyrenilip atırǵan social- ekonomikalıq hádiyseler hám processler haqqındaǵı maǵlıwmatlardı jobalı, ilimiy, ulıwmalastırılǵan tiykarda toplaw processi túsiniledi. Statistikalıq baqlaw hár qanday statistikalıq izretlew jumıslarınıń birinshi hám eń juwapkershilikli basqıshı bolıp, ol qanshalıq durıs hám tereń ilimiy ekspertizalardan ótken dástúr menen ótkerilse, onıń maǵlıwmatları anıq, qoyılǵan maqsetke erisiw ushın kerekli boladı. Eń baslısı, baqlaw maǵlıwmatların qayta islep durıs juwmaqlar shıǵarıladı. Eger toplanǵan maǵlıwmatlar anıq emes hám nadurıs bolsa, birinshiden sarplanǵan waqıt hám qarjı zaya ketken boladı hám úyrenilip atırǵan hádiyse haqqında nadurıs juwmaqlar shıǵarıwǵa sebep boladı. Hár qanday maǵlıwmat toplaw statistikalıq baqlaw bolıp esaplanbaydı. Onı ótkeriwde tómendegi talap hám principlerge ámel qılınadı. Statistikalıq baqlaw maǵlıwmatları bir-biri menen óz-ara baylanısta hám bir pútinlikte dizimge alınıwı zárúr. 28 Maǵlıwmatlar tolıq bolıwı ushın eń aldı menen baqlanıp atırǵan toplamdaǵı birlikler mákan, aymaq shegarasında tolıq esapqa alınıwı kerek. Waqıt boyınsha qarap alınıwı menen de belgilenedi. Egerde birinshi jılda toplam baqlansa, ekishi jılda onıń ayrım birlikleri, úshinshi jılda bolsa qandayda bir birlikler túsip qalsa hám usı tárizde baqlaw dawam eteberse, onda alınǵan maǵlıwmatlar waqıt boyınsha tolıq bolmastan, olardıń salıstırmalılıǵına zıyanı tiyedi. Ayrım jaǵdaylarda bolsa hádiyselerdiń waqıt boyınsha ózgeriwi tosınarlıq faktorlar tásirinen awlaq bolmaydı. Bunda tosınarlıq tásir kúshin jumsartıw hám haqıyqattı (nızamshılıqtı) tolıǵıraq anıqlaw maqsetinde kóp jıllıq maǵlıwmatlardan paydalanıw zárúrligi tuwıladı. Alınıp atırǵan maǵlıwmatlar anıq, haqıyqıy hám isenimli bolıwı shárt , basqasha jaǵdayda olar dáliyllep beretuǵın kúshke iye bola almaydı. Bul jerde gáp maǵlıwmatlardıń tek arifmetikalıq jaqtan ǵana (máselen, tiyin, gramǵa shekem) anıq bolıwı haqqında emes, bálki ol maǵlıwmatlardıń obyektiv haqıyqattı kórsetiwi haqqında baratır. Úyrenilip atırǵan hádiyse hám waqıyalardı хarakterlewshi maǵlıwmatlar birden-bir dástúr hám metodologiya tiykarında toplanıwı lazım. Maǵlıwmatlardı toplaw dástúri hám metodologiyası hámme (aymaq) territoriya, mekeme hám shólkemler hámde dáwirler ushın birdey bolıwı kerek. Basqasha jaǵdayda olar salıstırmalı bolmaydı hám ilimiy tekseriw ushın jaramsız esaplanadı. Máselen, qandayda bir sanaat tarmaǵında ónim islep shıǵarıwdıń ósiw pátin analizleytuǵın bolsaq, lekin qólemi túrli jıllar ushın túrli usıllar tiykarında (ónim kólemine yarım fabrikatlar, tamamlanbaǵan óndiris qunı birdey jıllar ushın qosılǵan, basqa jıllar ushın qosılmaǵan bolsa yaki hár qıylı bahalarda) esaplanǵan bolsa, ol waqıtta bul maǵlıwmatlar tiykarında durıs juwmaqlardı ulıwma shıǵarıp bolmaydı. Bazar ekonomikasınıń eń áhmiyetli talaplarınan biri maǵlıwmatlardı óz waqtında toplaw bolıp tabıladı. Baqlaw nátiyjeleri óz waqtında operativ basqarıw ushın qollanılıwı lazım, keri jaǵdayda bunday maǵlıwmatlar sociallıq biliwdiń qudretli quralı bola almaydı. Keshikken maǵlıwmat-kereksiz maǵlıwmat. Mine usı talaplarǵa tiykarlanǵanda ǵana statistikalıq baqlaw nátiyje beredi. |