A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

Oqsillarni kimyoviy usulda parchalash.
 
Bu
 
usullardan amalda 
o’ziga xos va ko’p qo’llaniladigani 
bromsian
ta’sirida 
qoldiqlarini parchalashdan iborat. Bu usul 1961 yilda 
va
tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib tanlab ta’sir etishi 
bo’yicha tengi yo’qdir. Bromsian bilan reaksiya oraliq metionin 
siansulfoniy hosilasi hosil bo’lishi bilan borib, bu mahsulot kislotali 
sharoitda o’z-o’zidan
iminolaktonga aylanadi, u esa o’z 
navbatida esa imin bog’ parchalanadi. Peptidlarni
- oxirida hosil 
bo’ladigan gomoserin laktoni qisman 
gacha gidrolizlanadi. 
Shuning uchun har bir peptid fragmenti, 
- oxirgidan tashqari ikki 
shaklda 
va 
- lakton ko’rinishida bo’ladi. Reaksiya odatda
xona haroratida 15-30 soat davomida kuchli kislotali muhitda (70% 
), har bir 
qoldig’iga 100 baravar ko’p bromsian
ishtirokida boradi. Bu sharoitlarda 
hosil qilgan bog’lar 90 - 
100% ga parchalanadi. Faqat - 
va 
bog’lar 

---

70 
qisman parchalanadi. Oqsilni bromsian bilan ta’sir vaqtida, kislotali 
sharoitda beqaror 
bog’ini qisman gidrolizi sodir bo’ladi. 
Triptofan qoldig’ini 
gurug’i bo’yicha parchalanishni juda ko’p 
usullari taklif etilgan. Bu maqsad uchun ishlatiladigan reagentlardan 
biri 
bromsuksinimiddir. Reaksiya 2-3 baravar ko’p reagent 
ishtirokida 
2,0; 20

S, 2 soat davomida amalga oshiriladi. 
Peptidlarda parchalanish 50 -90% unum bilan borsa, oqsillarda 10-
60% boradi. 2 - (2 - nitrofenilsulfenil) - 3-metil -3 bromindol 
(
skatol) selektivligi yuqori reagentdir. 2 - (2 - nitrofenil) 
sulfenil skatolni 
bromsuktsinimid bilan ta’siri natijasida olinadi. 
skatol ta’sirida peptid zanjir
qoldig’i bo’yicha 
parchalanadi. Reaksiya sharoiti quyidagicha: 50 % CH
3
COOH, 
, 
24 soat, 10- marta ko’p 
-skatol, unum 50 - 70%. 1979 yilda 
triptofan hosil qilgan peptid bog’larini uzish uchun O - yodbenzoy 
kislotani taklif etdi. Bu reagent ham 
bog’ni uzib, unumi 70 - 
100% dir. Reaksiya 80% 
2 marta ko’p reagent, 
, 24 
soatda boradi. Oqsillar tuzilishini aniqlashda polipeptid zanjirdagi
bog’ni uzishda 
dan foydalaniladi. Reaksiya 
10,5; 35 -
da borib 
bogi 50 - 70% unum bilan 
uziladi.
Ba’zi hollarda oqsil molekulalarini parchalash uchun qisman
kislotali gidroliz usuli qo’llaniladi. Kislotalar ta’siriga eng sezgir 
bog’lar bo’lib aspartil peptid boglari hisoblanadi. Kislotali sharoitda 
eng barqaror bo’lib 
bog’lari hisoblanadi. Peptid 
bog’lardagi prolin qoldig’idagi azot atomi boshqa aminokislota 
qoldiqlariga nisbatan yuqori asos xossasiga ega bo’lib oson 
protonlanadi. Quyidagi sharoitlarda (10% 
- piridin, 
2,5; 7 M guanidin
, 
4 sutka)
bog’i 90% gacha 
parchalanadi. Tsistein qoldig’i hosil qilgan peptid bog’lar 2 - nitro - 
5-tiotsianat benzoy kislota ishtirokida gidrolizlanadi(
). 
tsistein qoldig’ini sianlab, yumshoq sharoitda (
8,0-9,0; 
, 12-16 soat) 2- iminotiazolidinkarbon kislotaga aylantiradi. Shu
sharoitlarda 
polipeptid zanjirini 
ttsistein 
qoldiqlari bo’yicha 
parchalash 80 - 90% unum bilan sodir bo’ladi. Kimiyoviy usullar 

---

71 
ichida 
ni bromsian bo’yicha parchalash eng ko’p qo’llaniladi. 
va 
bo’yicha parchalash ham nisbatan ko’p 
qo’llaniladi. 
bog’i bo’yicha qisman kislotali gidroliz va
qoldiqlari bo’yicha parchalash nisbatan kam qo’llaniladi. 
Oqsillar polipeptid zanjirini fermentativ yoki kimyoviy usullar 
bilan parchalaganda hosil bo’lgan peptid fragmentlarini ajratish 
birlamchi tuzilishni aniqlashda eng muhim vazifadir. Peptidlarni 
ajratish usullari tanlanayotganda ajraladigan moddalar miqdori va 
fizik kimyoviy xossalari hisoblga olinishi zarur. 15-20 aminokislota 
qoldig’i tutgan peptidlarni analizida ion-almashinish xromotografiyasi 
ko’pincha ishlatiladi. Adsorbent sifatida polistiral va divinibenzolni 
sulfirlangan sopolimeri - 
dauekc 
turidagi kationitlar ishlatiladi. 
Peptidlar kolonkadan maxsus tanlab olingan ma’lum bir 
gradienti 
va piridin-atsetat bufer eritmasi yordamida yuviladi. Peptidlarni 
tahlili ningidrin bilan reaksiyasidan so’ng 570 nm da optik yutilishi 
o’lchanib o’rganiladi. Ba’zida ningidrin o’rniga o-ftal angidridi va 
ba’zi bir o’ziga xos reaksiyalardan (masalan,Sakaguchi reaksiyasi) 
foydalaniladi. Ion-almashinish xromatografiyasi orqali olingan 
birlashgan fraksiyalar tsellyulozani yupqa qatlamida va oxirgi 
aminokislota qoldiqlarini tekshirib o’rganiladi. Analitik tajribalar 
natijalari peptidlarni bo’lish va tozalash uchun kerakli yo’nalishni 
tanlashga imkon beradi. Buning uchun odatda qog’oz yoki tsellyuloza 
yoki silikagelning yupqa qatlamidagi xromatografiya va elektroforez 
qo’llanadi. O’zida 10- 15 peptidlarni tutgan aralashmalar 
"peptid 
haritalari" 
usulida tekshiriladi. Buning uchun gidroliz natijasida hosil 
bo’lgan aralashma xromatografik qog’oz yoki yupqa qatlamli 
sellyuloza plastinkasiga o’tkazilib qarama - qarshi tomonlarga 
elektroforez yoki xromatografiya qilinadi. Peptid harita tegishli 
reaktiv bilan yorqinlashtirilib ajralish usuli samarasi aniqlanadi. 20 
dan ortiq aminokislota qoldig’i saqlovchi yirik peptidlarni o’rganish 
murakkabdir. Bunda asosiy qiyinchilik shundaki bunday peptidlar 
suvli eritmalarda bir-biri bilan birlashib yuqori molekulyar agregatlar 
hosil qiladi. Agregatlanishni oldini olish uchun bufer eritmaga 
detergentlar (mochevina, guanidin xlorid, natriy dosetilsulfat) 

---

72 
qo’shiladi. Odatda gel-filtrlanish usuli qo’llanib, bunda molekulyar 
massa bo’yicha bo’lish amalga oshiriladi. Harakatlanmaydigan faza 
sifatida yuqori gidrofil dekstranlar (sefadeks) va poliakrialamid gellar 
(biogel) qo’llanadi. Ular suvda bo’kib gel hosil qiladilar. Tashuvchi 
sifatida 
va
ionalmashuvchi sellyulozalar; hamda 
dekstranning ionalmashuvchi dekstranlari: 
sefadekslar ishlatiladi. So’ngi yillarda peptidlarni bo’lish uchun 
yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi keng qo’llanilmoqda. 
Ba’zida ma’lum bir funksional guruh tutgan peptidlarni ajratish zarur 
bulib qoladi. Bunda xemoo’ziga xos yoki kovalent xromatografiya
qo’llaniladi. Bu usul peptidni tashuvchi bilan kovalent bog’ hosil 
ilishiga asoslanadi. Ko’pincha bu usul ttsistein saqlovchi peptidlarni 
ajratish uchun qo’llaniladi. Monoklonal antitelalar texnikasini ishlab 
chiqish affin xromatografiyasiga keng imkoniyatlar yaratdi. 
Monoklonal antitelalar asosidagi immunosorbentlar bu agentlarni 
antigen determinantlarini saqlovchi peptid fragmentlarini ajratish 
uchun ishlatiladi. Antigen determinantlar oqsil globulasi sirtida
bo’lganligi uchun oqsillar topografiyasini o’rganishda bu usul
yuqori natijalar beradi.