Manasova Izumgul Syerdanovna Qosimov Xayriddin Olimovich ovqatlanishning gigienik asoslari

ASBOBLARDAN, PLYONKALARDAN O‘TADIGAN BIRIKMALARDAN ZAHARLANISH 
BIRIKMALARDAN ZAHARLANISH 
Oziq-ovqat sanoatida va ovqatga aloqador muassasalarda idishdan, jihozlardan, o‘rash uchun 
ishlatiladigan plyonkalardan oziq-ovqatga o‘tadigan zaharli moddalardan zaharlanishning oldini olish muhim 
ahamiyatga ega. Oziq-ovqat sanoatida yelimlar, loklar, bo‘yoqlar qoplangan buyumlar, ovqat mahsulotlarini 
shisha idishlarda saqlash uchun jipslash materiallari poliamidli, poliatsetatli, polietilenli, polivinilatsetat, 
polistirollar, har xil rezina birikmalari, ionlanish natijasida olingan qatronlar, organik oyna, ftoroplastlar, har 
xil markali sellofan, jihozlarni va yashiklarni qoplash uchun har xil sirlar ishlatiladi. Ularni oziq-ovqat 
korxonalarida faqat Sog‘liqni saqlash vazirligining Bosh sanitariya-epidemiologiya boshqarmasi ruxsati bilan 
ishlatish tavsiya etiladi. Oshxona anjomlari (idish-tovoq, o‘rash materiallari) ovqat mahsulotlariga ko‘proq 
og‘ir metallarning tuzlari (qo‘rg‘oshin, margimush, mis, rux) va har xil organik moddalar tushishi mumkin. 
Ular oziq-ovqat mahsulotlariga texnologik uskunalar, idishlardan tushishi, shuningdek, yanglishib ishlatib 
qo‘yilganda tushishi mumkin. Qo‘rg‘oshindan zaharlanish ancha ko‘p uchraydi. Har xil qiyomlar, marinadlar, 
tuzlangan mahsulotlar, mevalar va boshqalarni ichi qo‘rg‘oshinlangan idishlarda uzoq muddat saqlash 
natijasida qo‘rg‘oshindan zaharlanish kelib chiqadi. Qo‘rg‘oshin organizmga oz miqdorda tushsa ham, unda 
saqlanib qolish xususiyatiga ega, u suyaklarda to‘planadi. To‘planish davri deyarli beziyon o‘tadi. Biroq, 
ayrim hollarda (charchash, och qolish, spirtli ichimliklarni ichish, kislotalar ichib qo‘yishda, yuqumli 
kasalliklar bilan og‘rishda) qo‘rg‘oshin tuzlari erib, qonga o‘tadi va zaharli ta’sir ko‘rsatadi. Qo‘rg‘oshin 
organizmga 0,2—0,25 mg dan ortiq miqdorda tushganda surunkali kasalliklar ro‘y berishi mumkin. Surunkali 
zaharlanish umuman behollik, ko‘ngil aynish va revmatizmdagi singari og‘riqli kechib, teri ko‘kimtir kulrang 
tusda bo‘ladi. Tishlar orasidagi qoldiq ovqat tarkibidagi oqsillarning chirishidan oltingugurt vodorodi hosil 
bo‘ladi va milklardagi qo‘rg‘oshin bilan birikib qo‘rg‘oshin sulfidiga aylanadi. Qo‘rg‘oshindan zaharlanish 
kamqonlik, vaqti-vaqti bilan ichning buzilib turishi va qorinda qattiq og‘riq paydo bo‘lishi (qo‘rg‘oshin 
sanchig‘i) bilan kechadi. Qo‘rg‘oshindan surunkali zaharlanishning o‘ziga xos belgilari terining kulrang tusga 

---

77 
kirishi—qo‘rg‘oshin tusi paydo bo‘lishidir. Qo‘rg‘oshindan zaharlanishda parezlar, falajlar va talvasa kabi 
holatlar ro‘y beradi. Mahsulotlardagi qo‘rg‘oshinning asosiy manbayi qalaylangan, sirlangan idish-tovoqlar 
hisoblanadi. Qo‘rg‘oshin siri (glazur) qo‘rg‘oshin oksidining silikat kislota bilan qotishmasidan iborat. 
U kulolchilikda sopol idishlarga qoplanadi. Bunda qo‘rg‘oshin silikat kislota bilan to‘la birikmaydi va 
keyin osongina oziqovqat mahsulotlariga o‘tadi. Bunday sirni yakka hunarmandchilikda ishlatish, ko‘pincha, 
qo‘rg‘oshindan zaharlanishga sabab bo‘ladi. Hozirgi vaqtda, amaldagi sanitariya qonunchiligiga ko‘ra, hamma 
kulolchilikda eng kam miqdorda (40—60% o‘rniga 12%) qo‘rg‘oshin saqlagan „fritirlangan“ sir qo‘llash 
lozim. Bundan tashqari, tayyor sopol idishlar qo‘rg‘oshin ajratishiga sinovdan o‘tkaziladi, bunda sinalayotgan 
idish 4 foizli sirka kislota eritmasida 30 daqiqa mobaynida qaynatilganda eritmaga qo‘rg‘oshin chiqmasligi 
kerak. Qo‘rg‘oshindan zaharlanishning oldini olishda qalay sifati ustidan nazorat qilish katta ahamiyatga ega. 
Idish sirtidagi sir qo‘rg‘oshin bilan qalay qotishmasidan iborat bo‘lib, u oziqovqatlar uchun ishlatiladigan 
tunuka va mis idishlarga (plitaga qo‘yiladigan qog‘ozlar, bochkachalar) qoplash, shuningdek, texnologik 
uskunalar qismlarini zanglashdan saqlash maqsadida qo‘llaniladi. Idishlarning ichki yuzasini sirlash uchun 
qo‘llaniladigan qalayda qo‘rg‘oshin miqdori sanitariya me’yorlari bo‘yicha bir foizdan oshmasligi kerak. 
Idishning tashqi choklarini kavsharlash uchun qalaydagi qo‘rg‘oshin miqdori 10% dan ziyod bo‘lmasligi 
shart. Margimush (mishyak)dan zaharlanish. Margimushning 0,15 g mi o‘limga olib keladigan doza 
hisoblanadi. Kamroq miqdori surunkali zaharlanishni keltirib chiqaradi. Aksari odamlar tarkibida margimush 
saqlagan zaharli kimyoviy birikmalar bilan ishlov berilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini iste’mol qilganda 
zaharlanadilar. Sabzavotlar, mevalar va danaklar, mevalardagi zaharli kimyoviy moddalarning qoldiqlari 
yyetarlicha tozalanmaganda organizmga tushishi mumkin. Ilgari margimushli birikmalarni saqlash uchun 
foydalanilgan idishlardagi oziq-ovqatlar iste’mol qilinganda, margimush o‘rniga yanglishib ishqor, kraxmal 
ishlatganda, shuningdek, zaharlangan urug‘lik, g‘allaning unini iste’mol qilganda zaharlanish ro‘y bergan 
hollar ma’lum. Zaharlanishning klinik belgilari ketma-ket qusish, to‘sh ostida kuchli og‘riq paydo bo‘lishi va 
ko‘p marta suvdek ich ketishi bilan belgilanadi. Margimushdan zaharlanishda axlat guruch shillig‘iga 
o‘xshaydi. Ko‘p ich ketishi va qusish natijasida organizm suvsizlanadi, bu chiqariladigan siydik miqdorining 
kamayishi, talvasaga tushish, sianoz bilan yuzaga chiqadi. Margimushdan zaharlanish, ko‘pincha, o‘lim bilan 
tugaydi. Margimushdan zaharlanishning oldini olish quyidagilardan iborat: 1. Tarkibida margimush tutgan 
birikmalar bilan dorilangan g‘allani va zaharli kimyoviy moddalarni alohida saqlash hamda qattiq nazorat 
qilish. 2. O‘simliklar, danakli meva daraxtlari va boshqalarga o‘z vaqtida ishlov berilsa, meva pishishiga 
yaqin zaharli ximikat to‘liq parchalanadi. Sabzavotlar, mevalar va danakli mevalarni ovqatga ishlatishdan 
oldin yaxshilab yuvish kerak.
Mis va ruxdan zaharlanish. Asosan zaharlanishlar mis yoki rux bilan qoplangan metalli idishlarda 
saqlangan oziq-ovqat mahsulotlarini yoki taomlarni (ayniqsa, nordon taomlar) iste’mol qilish natijasida ro‘y 
beradi. Qayd etilgan metallarning tuzlari me’da shilliq pardasiga qitiqlovchi va kuydiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, 
shunga ko‘ra zaharlanish bir marta reflektor qusish bilan yuzaga keladi. Ba’zan ich ketishi mumkin. Mis va 
rux tuzlari organizmga ro‘y-rost umumiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Zaharli moddalar qusuq va axlat bilan chiqib 
ketadi va bemor birinchi sutkadayoq sog‘aya boshlaydi. Zaharlanishdan saqlanish uchun oziq-ovqat 
mahsulotlari va tayyor taomlar saqlanishini nazorat qilish kerak. Rux qoplangan idishlardan sochiluvchan oziq 
mahsulotlari (un, yormalar, shakar, tuz va b.) va ichimlik suvi saqlashgagina foydalaniladi. Mis idish-tovoqlar 
va moslamalar o‘z vaqtida sir bilan qoplanishi kerak. Sirlanmagan idishlar oziq-ovqat sanoatining ayrim 
korxonalarida (qandolat, konserva sanoati) oksidlardan o‘z vaqtida yaxshilab tozalab (yaltiroq bo‘lguncha) 
ishlatishga ruxsat etiladi. Polimer materiallari (plastmassalar). Oziq-ovqat sanoatida umumiy ovqatlanish va 
savdo korxonalarida idishlar, har xil buyum va narsalar, mashinalarning qismlari, termostatlar, sovitgichlar va 
boshqalarda polimerlardan keng foydalaniladi. Plastmassaning ham foydali, ham zararli tomoni bor. Ta’sir 
qiladigan birikma plastmassa emas, balki unga qo‘shiladigan qo‘shimchalar (stabilizatorlar, antioksidantlar, 
plastifikatorlar, bo‘yoqlar) polimerizatsiyalanmagan monomerlar hisoblanadi. Polimerlar organik 

---

78 
birikmalarning ovqat mahsulotiga o‘tishidan saqlash uchun bunday birikmalardan tayyorlanganidishlar hamda 
o‘rash matolarini qo‘llashda gigiyenik tadbirlarga to‘la rioya qilish lozim. Masalan, o‘simlik moyini suvga 
mo‘ljallangan plastmassa idishda saqlash mumkin emas.