•davr nashriyoti* t o s h k e n t

3 8
#"
Katapultatsiya qilinuvchi o ’rindiq
Uchuvchi apparatlarning tezli­
gi osha borgan sari konstruktor­
lar noxush omilga duch kelishdi: 
uchuvchi soatiga 800 km va un­
dan ortiq tezlikda uchib ketayot- 
gan samolyotni tark etayotgani- 
da mustaqil ravishda kabinadan 
chiqib keta olmaydi, shitob bilan 
urib turgan havo oqimi uni chiqib 
ketgani qo'ymaydi. Uchuvchini 
majburiy ravishda turtib chiqarib 
yuborish uchun katapultatsiya 
qilinuvchi o'rindiq - murakkab
va katta konstruksiya o'ylab topildi. (Katapulta - uchuvchi yoki kosmo- 
navtni parashut bilan tushish uchun apparat ichidan avtomatik ravish-
Uchuvchining bur-
ni va og'zi katapultatsiyadan
oldin kislorodli niqob yoki yuz-
ga tushirib qo'yiladigan shlyom
bilan berkitilgan. Uchuvchining
tanasini mahkam ushlab tu­
radigan va og'irlikga bardosh
berishga yordam beradigan
maxsus kostum lar ham ishlab
chiqildi.
O 'rin d iq n in g
otilishi.
U chuvchi 
15-20- 
m a rta g a c h a
o shib ketgan 
o g 'irlik n i his qiladi
B ir xil tu tib tu ru v c h i 
p a ra s h u tn in g ch iq ishi 
uchu vchinin g
a ylanishini to 'x ta ta d i
U chuvchi
o 'rin d iq d a n
ajraladi
U chuvchi o 'tirg a n
o 'rin d iq
s a m o lyo td a n
xa vfsiz m aso fag a
u lo q tirila d i
A so siy p a ra sh u tn in g
c h iq ish i va 
pasayish
Katapultatsiya sxem asi

---

-W. lUchish va qo^ish uchun
3 9
da otib yuboradigan mexanizm). U 
vertikal yoki orqaga egilgan relslarga 
oYnatiladi. Bosh qismida parashut 
joylashtiriladi, o'rindiq ostiga yoki 
suyanchiq orqasiga esa uncha kat­
ta bo'lmagan qattiq yonilg'ida ish­
laydigan dvigatel o'rnatiladi. Uchuv­
chi samolyotni tark etaturib, kabina 
qalpoqchasini olib tashlaydi va ka­
tapultatsiya dastagini bosadi va bu 
bilan o'rindiq dvigatelini harakatga 
keltiradi. O'rindiq katta tezlanish bi­
lan yuqoriga uchib ketadi va uchuv­
chini samolyotdan 20-30 m nariga 
olib ketadi, bu bilan uni samolyot 
qanoti yoki dum qismga to'qnash 
kelishidan qutqarib qoladi. Shundan 
keyin uchuvchi avtomatik ravishda 
o'rindiqdan yechiladi, parashut kon- 
teynerdan chiqadi va ochiladi.
1940-yillarning oxiridagi ilk katapultatsiya qilinuvchi o'rindiqlar un­
chalik ishonchli emasdi. O'nlabuchuvchilarhalokbo'lgach yoki mayib- 
majruh bo'lib qolgach, katapultatsiya vaqtida uchuvchining qo'llari, 
oyoqlari va boshini o'rindiqqa mahkamlab qo'yish muhim ahamiyatga 
egaligi ayon bo'ldi. Aks holda 12-15 martagacha oshib ketgan og'irlik 
va shiddat bilan urib turgan havo oqimi ta ’sirida oyoq-qo'llar har to ­
monga tortilib, sinardi. Burun va og'iz orqali katta bosimda kirgan 
havo o'pka va oshqozonni to'ldirib, ichki a’zolarning yorilib ketishini 
keltirib chiqarishi mumkin edi. Start paytida noto'g'ri o'tirib qolinsa,