•davr nashriyoti* t o s h k e n t

vertikal og‘irlik 
umurtqa pog'onasini sindirib yuborishi ham mum­
kin edi. Manekenlar va hayvonlar ishtirokida bir qator tadqiqotlar 
o'tkazildi. Shundan keyin oyoq-qo'llarni mahkamlabqo'yish uchunturli 
mexanizmlar ishlab chiqildi.
M iG-21 uchuvchisining
katapultatsiya qilinishi

---

 a ro y ib qutqaruvchi moslamalar
1950-yillar oxiri va 1960-yillar boshida yengil va o‘ta yengil ver- 
tolyotlarga qiziqish ortgan vaqtda, konstruktorlar hattoki original 
ravishda katapultatsiya qilinadigan o'rindiq, ya’ni uchib keta turib 
mikrovertolyotga 
aylanadigan o'rindiq variantini ham taklif qilishdi. 
Bunday g'aroyib g'oya texnik jihatdan murakkab bo'lganligi sababli 
qo'llab-quvvatlanmadi. 2 ,5 -3 tovush tezligiga teng tezlikda uchadi­
gan tovushdan tez strategik bombardimonchilarni tark etayotgan- 
da katapulta ham yordam bera olmadi. Bunday tezlikda shitob bilan 
uriladigan havo oqimining bosimi betonga urilganga teng va u o'zini 
qutqarishga harakat qilayotgan uchuvchini pachaqlab tashlashi 
mumkin. Shundan keyin start oldidan uchuvchini o'z ichiga olib yopi- 
ladigan va shu yo'l bilan uchuvchini qarshisidan kelayotgan oqimdan 
saqlovchi 
katapultatsiya qilinadigan kapsulalar 
yaratildi. Biroq bu 
kapsulalar keng tarqalmadi, sababi kapsula konstruksiyasi o'ta og'ir 
bo'lib, yopilayotgan paytida uchuvchiga jarohat yetkazishi - masa­
lan, uning qo'li yoki oyog'ini qirqib tashlashi mumkin edi. Katapultat­
siya qilinishidan oldin uchuvchi tezlikni pasaytirishi lozim edi.
Ekipajning ajralib chiqadigan
kabinasi o'ta o g 'ir
va konstruksiyasi m urakkab bo'lib chiqdi,
shu sababli и keng tarqalm adi

---

Katapultatsiya qilinadigan kapsulalar bilan jihoz-
langan, o'ta ishonchli tuyulgan, tajribaviy «Val-
kiriya» bom bardim onchisi halokatga uchraganda
uchuvchilardan b iri katapultatsiya qilishga ulgurib qoldi, biroq
jid d iy ja ro h a t oldi, ikkinchisi esa sam olyotni tark etishga ulgur-
may halok bo'ldi. Buning sababi shunda ediki, kabinani tark
etishdan oldin yopiq kapsulalar ozroq orqaga ketishi kerak edi.
Sam olyot tekis shtoporda aylanib tusha boshladi, kapsulaga
ta ’sir etadigan markazdan qochuvchi kuch shunchalik katta
bo'lib chiqdiki, kapsulalar o'rnidan qim irlayolm ay qoldi.
Samolyot ekipajini qutqarishning yana bir usuli ekipaj joylashgan 
butun bir kabinani «otib yuborish»dan iborat bo'ldi. Bunday usul fa ­
qatgina ikki samolyot - Amerikaning «Rokuell» B-1A va «Jeneral 
Daynemiks» F-111 konstruksiyasida qo'llanildi. Maxsus poroxli pat- 
ronlar otish yo'li bilan kabinaning samolyot fyuzelyajiga mahkam­
langan joyini buzish orqali samolyotdan ajralib chiqqan kabinada 
qattiq yonilg'ida ishlovchi dvigatel ishga tushadi va kabina yuqoriga 
ko'tariladi, avariyaga uchragan samolyotni oldinga o'tkazadi, shun­
dan so'ng u parashutni ochadi, uning yon tomonlaridagi maxsus 
rezina qoplar havo bilan to'la boshlaydi, 
ular yerga qo'nish paytida amortizatorlar 
va suvga qo'nganda suvga cho'kib ket- 
maslik uchun po'kak vazifasini o'taydi.