Mühazirə №3 Mövzu: İsmin qrammatik kateqoriyaları Plan
Hal kateqoriyası.Mənsubiyyət və hal şəkilçili isimlərdə səsdüşümü
Yüklə 71,61 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3.3.Hal kateqoriyası.Mənsubiyyət və hal şəkilçili isimlərdə səsdüşümü
İsimlər hal şəkilçiləri qəbul edərək dəyişir.İsmin hal dəyişmələrinin cəminə hallanma deyilir. Hal dəyişmələri,yəni hallar üzrə dəyişmə isimlərin xarakterik morfoloji xüsusiyyəti olub, hal şəkilçiləri adlanan şəkilçilər vasitəsi ilə yaranır.Hal şəkilçiləri sözlər arasında əlaqə yaradan sözdəyişdirici şəkilçilərdir,vurğuludur və sözlərə bitişik yazılır. Azərbaycan dilində ismin halları iki qrupa bölünür: 1.Qrammatik hallar: adlıq,yiyəlik və təsirlik hal. 2.Məkani-qrammatik hallar: yönlük, yerlik və çıxışlıq hal. İsmin hal adları sıra ilə bunlardır: Adlıq hal,yiyəlik hal,yönlük hal,təsirlik hal,yerlik hal,çıxışlıq hal. Adlıq hal başlıca olaraq,subyekt halı olub,şəxs,əşya,hadisə və s.-in adını bildirir, kim?nə?hara? suallarına cavab verir.Morfoloji əlaməti yoxdur.Subyekt halı kimi,cümlədə əsas sintaktik vəzifəsi mübtədadır;xəbər,tamamlıq (qoşma ilə),təyin,zərflik (qoşma ilə) vəzifələrində də işlənir. Mübtəda vəzifəsində :Gülür torpaq ,gülür insan ...(S.V); Quş apardı, qarğa yedi dənimi (Ə.Q) Xəbər vəzifəsində :Onun gözlərində bahar da qışdır. (S.V);Saralan çəmənsən ,Solan çiçəksən ...(Ə.Q) Təyin vəzifəsində:Sağ qulağından iri dəmir halqa asılmışdı.(Elçin) Yiyəlik hal yiyəlik,sahiblik,aidlik bildirir.Bu münasibət özünü sahib şəxslə mənsub əşya arasında və ya müxtəlif əşyalar,şəxslər arasında göstərir və ona görə də yiyəlik halda olan sözlər ,adətən,söz birləşməsi tərkibində işlənir,cümlənin bir üzvü olur.Məs.: Gecənin yarısı yağış başladı. Yiyəlik hal kimin? nəyin? haranın? nə? suallarına cavab verir və xəbərlik şəkilçisi qəbul edib cümlənin ayrıca bir üzvü ̶ xəbəri olur.Məsələn:İndi söz cavanlarındır cümləsində cavanlarındır sözü yiyəlik halda işlənən xəbərdir. İsmin yiyəlik halı iki cür olur: 1.Müəyyən yiyəlik hal;2.Qeyri-müəyyən yiyəlik hal. Müəyyən yiyəlik halda olan sözlər müəyyən,konkret şəxsi,əşyanı,qeyri-müəyyənlik bildirənlər isə qeyri-müəyyən,ümumi şəxsi,əşyanı bildirir.Məsələn, uşağın papağı birləşməsinin birinci tərəfində konkret,müəyyən şəxsdən söhbət getdiyi halda, uşaq papağı birləşməsində isə ümumilik,qeyri-müəyyənlik mənası vardır. Müəyyənlik bildirən yiyəlik halın -ın,-in,-un,-ün (-nın,-nin,-nun,-nün ) şəkilçisindən ibarət morfoloji əlaməti var: Əlinin atası,quzunun sahibi. Qeyri-müəyyənlik bildirən yiyəlik halın şəkilçisi yoxdur: yaz havası,odun istisi. Yönlük hal hərəkətin yönəldiyi şəxsi,əşyanı,hərəkətin istiqamətini,çatacağı son nöqtəni,zaman və məkan hüdudunu bildirir.Yönlük hal hallana bilən sözlərə -a,-ə (-ya,-yə) şəkilçisini artırmaqla düzəlir. Yönlük halda olan sözlər və birləşmələr kimə? nəyə? haraya? suallarına cavab verir,əşya,obyekt bildirdikdə cümlədə vasitəli tamamlıq,məkan,zaman məzmununa malik olduqda zərflik vəzifəzində işlənir.Məs.: O daha çox pəhləvana,cəngavərə oxşayırdı.(F.K) cümləsində fərqləndirilən sözlər obyekt bildirib,vasitəli tamamlıq vəzifəsində işlənmişdir. Yönlük halda olan söz və birləşmələr hərəkətin yönəldiyi məkanı da bildirir:lap gecəyarısı da Hacının evinə getsən,onun quzu bözartması,ərik qaysavası dərhal hazırdır (İ.Ə) Təsirlik halında olan sözlər və birləşmələr üzərində iş,hal,hərəkət icra olunan və hərəkətin təsirinə məruz qalan əşyanı ,obyekti bildirir.Təsirlik halda olan söz və söz birləşməsi sintaktik vəzifəsinə görə vasitəsiz tamamlıq olur.Məs.:Rüstəm yaşarmış gözünü yana çəksə də, trubkanı aldı, dostunun əlini sıxdı.(M.İ) İsmin yiyəlik halı kimi,təsirlik halı da iki cür olur: 1.Müəyyən təsirlik hal;2.Qeyri- müəyyən təsirlik hal. Müəyyənlik bildirən təsirlik hallı sözlər müəyyən,konkret əşya bildirirTəsirlik halın bu formasında olan sözlər -ı,-i,-u,-ü (-nı,-ni,-nu,-nü) şəkilçisinin iştirakı ilə düzəlir: gözünü, trubkanı,dostunun əlini. Qeyri-müəyyən təsirlik halda olan sözlər ümumi və qeyri-müəyyən obyekt bildirir.Təsirlik halın bu formasının şəkilçisi yoxdur:Şah bilər ölkədə hər nə götürər, hər nə qoyar.(S) Müəyyənlik bildirən təsirlik halda olan sözlər kimi? nəyi?haranı?, qeyri-müəyyənlik bildirənlər nə? sualına cavab verir. Yerlik halda olan sözlər və birləşmələr işin,hərəkətin icra olunduğu yeri,əşyanın tutduğu sahəni,müəyyən bir xüsusiyyətin yerləşdiyi əşyanı,obyekti bildirir və hallana bilən sözlərə -da,-də şəkilçisinin artırılması ilə düzəlir. Kimdə? nədə? harada? Suallarına cavab verir.Məs.:Mahmud Məryəmin əynindəki donda bir ilan soyuqluğu hiss etdi.(Elçin);Həzioğlu Qasım adamlıqda min Kamandara dəyər.(İ.M) Yerlik halda olan sözlər cümlədə iş,hərəkətin yerini bildirdiyi zaman yer zərfliyi,obyekt bildirdiyi zaman tamamlıq olur.Məsələn:Tələbələr evdə dərsə yaxşı hazırlaşırlar.(zərflik);Bugünkü qəzetdə institutmuz haqqında maraqlı məqalə dərc edilib.(tamamlıq) Yerlik halda olan sözlər və birləşmələr xəbər vəzifəsində də işlənir;məs.:Könül intizarda ,göz yol üstədir .(S) İsmin bu halında ola sözlər həm ismi,həm də feili xəbərli cümlələrdə işlənir.Məsələn:Mətbəxdəki radioda oyun havası çalınırdı. (İ.M);Bəbirin elədikləri dəryada damla kimi idi .(İ.M) Çıxışlıq hal iş,hal.hərəkət və hadisənin çıxış.başlanğıc nöqtəsini bildirir,subyektin hər hansı bir obyektdən uzaqlaşdığını göstərir.İsimlərə və hallana bilən sözlərə -dan,-dən şəkilçisinin artırılması ilə düzəlir, kimdən? nədən? haradan? suallarına cavab verir;məs.:O,maşını saxlayıb tarladan çıxdı,qıyğacı başından aça-aça Bəbirdən soruşdu.(İ.M) Çıxışlıq halda olan sözlər həm təsirli,həm də təsirsiz feillərlə əlaqələnir,cümlədə qeyri-müstəqim obyekt bildirərək tamamlıq,hərəkətin çıxış məkanını bildirərək yer zərfliyi vəzifəsində işlənir.Məsələn: Gecədən,gündüzdən,aydan,günəşdən ,Bu əngin fəzadan necə əl çəkim? (M.M)(tamamlıq);Keç bu dağdan , bu arandan,Astaradan,Lənkərandan,Afrikadan, Hindistandan Qonaq gəlir bizə quşlar (S.V)(yer zərfliyi). İkihecalı,sonu samitlə bitən bir sıra alınma isimlər həm mənsubiyyət,həm də hal şəkilçilərini qəbul edərək söz kökünün ikinci hecasının saiti düşür.Məs.: Mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edərkən: sinfim,sinfin,sinfi,ömrüm,ömrün,ömrü,fikrim, fikrin,fikri və s. Hallanarkən: sinfin,sinfə,sinfi,ömrün,ömrə,ömrü,fikrin,fikrə,fikri və s. Xalis Azərbaycan sözlərində yalnız mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edərkən səsdüşümü olur;məs.: ağzım,ağzın,ağzı,burnumuz,burnunuz,burnu,könlüm.könlün,könlü,boynumuz,boy nunuz,boynu və s. Bu cür sözlər hal şəkilçilərini qəbul etdikdə onlarda səsdüşümu hadisəsi müşahidə olunmur.Bu milli sözlərdəki ikinci hecanın alınma sözlərlə müqayisədə daha güclü olmasından irəli gələn hal olub,hal və mənsubiyyət mənasının qarışdırılmamasını şərtləndirir.Məs.:yiyəlik halda burnun deyilərsə,söz “sənin burnun” kimi anlaşılar. Yüklə 71,61 Kb. Dostları ilə paylaş:
|