O‘zbеkiston rеspublikаsi

 
 
 
 
 
18.5-rasm. Narx davlat tomonidan nazorat qilinganda elastik 
bo‘lmagan talabdagi yo‘qotishlar
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, 
B
uchburchak yuzi bozordan siqib chiqarilgan 
iste’molchilarning yo‘qotishlari bo‘lib, bu bozorda qolib tovarni sotib olish huquqiga 
ega bo‘lgan iste’molchilarning yutug‘ini ifodalovchi 
A
to‘rtburchak yuzasidan katta. 
P 
B 
S 
E 
P
max
 
P
e
 
C 
A 
0 
Q 
D 
Q
e
 

---

250 
Bu yerda bozordan siqib chiqarilgan iste’molchilar katta yo‘qotishga ega. Endi faraz 
qilaylik davlat tomonidan minimal narx 
min
P
o‘rnatildi deylik (
e
e
P
P
P
,
min

- 
muvozanat narx), ya’ni davlat narxni muvozanat narxidan yuqori qilib belgilanadi 
(18.6-rasm). 
 
 
18.6-rasm. Narx muvozanat narxidan yuqori belgilangandagi ishlab 
chiqaruvchilar va iste’molchilarning yo‘qotishlari 
Rasmdan ko‘rish mumkinki ishlab chiqaruvchilar narx oshganda 
e
Q
nisbatan ko‘proq 
1
Q
mahsulotni ishlab chiqarishga harakat qiladi. Iste’molchilar 
kamroq (
e
Q
o‘rniga 
2
Q
miqdorda) mahsulot sotib olishga harakat qiladi. Agar 
biz ishlab chiqaruvchilar bozorda qancha mahsulot sotilsa shuncha mahsulot 
ishlab chiqaradi, deb faraz qilsak, bozorga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori 
2
Q
ga teng bo‘ladi va bu yerda ham ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar 
ortiqchaligi 
yo‘qotiladi. 
Bu 
yerda 
A
to‘rtburchakning 
yuzi 
ishlab 
chiqaruvchilarning olgan qo‘shimcha ortiqchaligini ifodalaydi. Lekin, minimal 
(
min
P
) narxda mahsulotni hajmi 
e
Q
miqdordan 
2
Q
ga qisqargani uchun ishlab 
chiqaruvchi ortiqchaligining bir qismi yo‘qotiladi. Natijada ishlab chiqaruvchi 
ortiqchaligining o‘zgargan qismi quyidagiga teng: 
C
A
i



/ch.
, 
(4). 
Iste’molchilar minimal (
min
P
) narxda har bir mahsulot uchun muvozanat 
narxdan yuqori narx to‘laydi va natijada ularning iste`mol ortiqchaligiga 
rasmdagi 
A
to‘rtburchak yuziga teng bo‘lgan miqdorda kamayadi. Narx 
oshganligi munosabati bilan ba`zi bir iste’molchilar ushbu bozordan chiqib 
ketadi va tovarni sotib ololmaydilar va bunga mos bo‘lgan ortiqchalikni 
yo‘qotadi. Bu yo‘qotish rasmda 
B
uchburchak bilan ifodalangan. Demak, 
iste’molchilarning ortiqchaligining umumiy o‘zgarishi quyidagini tashkil qiladi:
B
A




ист.
, (5). 
Ko‘rinib turibdiki, bunday siyosat iste’molchilarning turmush darajasini 
tushurib yuboradi. 
(4)- va (5)- ifodalarni qo‘shib umumiy ortiqchalikdagi o‘zgarishni 
aniqlaymiz:






.
i/ch
ist

=

i/ch.+

ist.=
A-C+(-A-B)= -C-B
(6)