Falsafiy tafakkur taraqqiyot bosqichlari: G’arb falsafasi. Reja

Uyg‘onish davri falsafasi
. Bu insoniyat tarixida yuz bergan eng buyuk ilg‘or taraqqiyot 
davrlaridan biri edi. Uyg‘onish davrida hayotning hamma tarmog‘ida muhim, ilg‘or, hatto aytish 
mumkinki, inqilobiy o‘zgarishlar yuz berayotgan edi.
Uyg‘onish davrida Yevropada falsafaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlardan biri 
nemis Nikolay Kuzaniydir (1401—1464). Kuzaniy ta’limoticha, Xudo hamma narsalarda 
mavjud, Shuningdek, hamma narsalar Xudoda mavjud. Eng oliy haqiqatlarni bilish, sxolastik 
fikrlash bilan emas, balki, tajriba asosida amalga oshadi.
U Xudoni borliqning oliy va yagona asosi deb hisoblaydi. Bu masalada Kuzaniy shunday 
muhim kosmologik flkrlarni bayon qiladiki, hatto ma’lum darajada uni Kopernik va 
Brunolarning o‘tmishdoshi deb hisoblash mumkin. Ikkinchi masala esa bilish nazariyasiga 
nisbatan uning butunlay yangicha yondoshishidir. Ushbu masalalar bo‘yicha Kuzaniy tomonidan 
ilgari surilgan g‘oyalar ayrirri hollarda XVIII asr oxiri va XIX asr boshidagi nemis filosoflari 
tomonidan bayon qilingan fikrlarning debochasi edi.
Filosofiya va fan rivojlanishiga eng katta hissa qo‘shgan uyg‘onish davrining 
mutafakkirlaridan biri polyak olimi Nikolay Kopernikdir (1473—1543). Ma’lumki, fan tarixida 
Kopernik o‘zining fanda tub o‘zgarish yasagan geliotsentrik ta’limoti bilan mashhur bolgan. 
Uning ta’limoticha, insonlar tomonidan kuzatiladigan quyosh va yulduzlarning harakatlari aslida 
Yerning o‘z o‘qi atrofida kundalik aylanishidan va quyosh atrofida yillik aylanishidan iborat. 
Bizning planetamizning markazi Yer emas, quyoshdir. Kopernikning buyuk kashfiyoti dunyoga 
teologik qarashga zarba berib, tabiatshunoslikda to‘ntarish yasadi. Bu kashfiyot Bibliyaning 
dunyo tuzilishi haqidagi va o‘zgarmas deb tanilgan ta’limotiga zarba berdi. Agar yer olamning 
markazi emas, balki quyosh atrofida aylanuvchi planetalarning biri bolsa, unda dunyoni, koinotni 
maqsadga muvofiq Xudo tomonidan odamlar uchun yaratilganligi haqidagi ta’limot asossiz bolib 
qolardi.
Kopernikning 
geliotsentrik 
nazariyasidan 
chuqur 
ilmiy 
xulosalar 
chiqargan 
mutafakkirlardan biri italiyalik Jordano Brunodir (1548—1600). U Neapol yaqinida tugllgan. 
O‘zining ilg‘or fikrlari uchun Bruno dahriylikda ayblanadi va cherkovdan haydaladi. Italiyadan 
qochishga majbur boladi. Uzoq vaqt Shvetsariya, Fransiya, Angliya va Germaniyada quvglnda 
yuradi. 1592-yilda Bruno Italiyaga qaytib keladi, lekin cherkov inkvizitsiyasi tomonidan 
ushlanib turmaga solinadi. Qiynoqlarga qaramasdan, u o‘zining ta’limotidan voz kechmaydi, 
natijada qatl etishga hukm qilinadi, 1660-yil 17-fevralda Rimda Gullar maydonida yoqib 
oldiriladi.
Uyg‘onish davrining natijasi sifatida namoyon bolgan G‘arbiy Yevropa mamlakatlaridagi 
tub ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar Niderlandiyada XYI asrning 60—70-yillarida, Angliyada XYII 
asrning 40—50-yillarida bolib o‘tdi. Bu davrga kelib, Yevropada alohida millatlarning 
shakllanishi yuz berdi, milliy davlatlar paydo boldi. Endi monarxiya tuzumi jamiyatning ilg‘or 
tabaqalari nazarida faqat tarixan o‘z umrini o‘tab qolmasdan, balki g‘ayritabiiy, g‘ayriaqliy bolib 
ko‘rina boshladi. 0 ‘sha davrning ideoioglari ilgari tan olinmagan insonning tabiiy huquqlari 
masalasini o‘rtaga qo‘ydilar. Ular ijtimoiy tartiblar inson tabiatiga mos kelishini talab qila 
boshladilar. Bor-yo‘g‘i 50—60 yil ilgari inkvizitorlar Jordano Brunoni yoqib yuborganlarida 
lom-mim demagan Yevropa, endi o‘zining hayotida markaziy o‘rinni inson huquqlari egallashi 
kerakligini his eta boshladi. Hatto Rim papasining nomidan bolsa-da, inson umriga zomin 
bolishga hech kimning haqqi yo‘qligi, odamzodning yashash, fikr yuritish erkinligining tabiiyligi 

---

anglay boshlamdi. Albatta, bungacha ikvizitsiya bir necha asrlar bu hududni aqidaparastlik 
changalida ushlab turgan, ne-ne aqlli kishilarni o‘z domiga tortib ulgurgan edi.
Ma’naviy uyg‘onayotgan millat va hududda hech qachon aqidaparastlik o‘z ta’sirini tola-
to‘kis saqlab qola olmaydi. Yevropada ham xuddi shunday boldi. Ma’nan kamolga yetgan, milliy 
davlatchiligiga ega bolgan va ana shu mustaqil davlatlarini kamolga yetishi uchun qarzdor 
ekanligini anglab olgan Yevropa millatlari o‘zlarininng komil insonlarini endi inkvizitsiyaning, 
aqidaparastlarning hukmiga topshirishga sira ham haqlari yo‘q ekanligini angladilar. Yevropa 
uyg'ondi.
Yevropada aynan ana shu davrda ilgarigi, butun mintaqa hayoti uchun xristianlik va uning 
xilma-xil oqimlari umumiy va yagona mafkura rolini o‘tab kelgan davr tugadi. Endi diniy 
oqimlararo kurash, xristianlikning sofligini saqlashga urinishning mutlaqlashtirilishi natijasida 
vujudga kelgan inkvizitsiya ham o‘z davrini o‘tab bo‘ldi. Butun Yevropani boshqarib kelgan 
qon-qardosh va bir-biriga dushman qirollar davri ham o'tmishga aylana boshladi. Ilm-fan 
sohasida chuqur o‘zgarishlar ro‘y berdi. Odamlarning dunyoqarashi keskin o‘zgara boshladi. 
Falsafiy qonunlarni fanning turli sohalarida sinab ko‘rilishi o‘sha davr faylasuflari uchun odatiy 
holga aylandi. Bu tamoyillar esa milliy chegaralarni bilmaydigan, umuminsoniy qadriyatlar 
xususiyatiga egadir. Uyg‘onish davri Yevropa fani va falsafasi ham insoniyat tarixida eng buyuk 
ko‘tarilish davrlaridan biri bolib qoldi.