Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova
Yüklə 5,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
UO„K: 657.622(075.8)
KBK: 65.261 ISBN 978-9943-13-798-1 © M.Y.Raximov, N.N.Mavlanov, N.N.Kalandarova, 2020 © “IQTISOD-MOLIYA”, 2022 3 KIRISH Iqtisodiyotdni liberallashtirish, globallashuv jaryonlari o‗z navbatida hisob va audit tizimining ham xalqaro gormonizatsiyasini va standartlashtirilishini talab etmoqda. Mazkur vazifani hal etish boshqaruvning muhim elementlari bo‗lgan hisob, iqtisodiy tahlil va auditning ham nazariy, metodologik va amaliy jihatlarini yagona tartiblarini belgilashni, ularni unifikatsiyalashni, muqobillikdagi tartiblarni yagona mezonlarga keltirishni taqozo qilmoqda. Xalqaro kapital va kredit bozorining shakllanishi, xorijiy investitsiyalarning ko‗payishi, eksport-import operatsiyalarining jadallashuvi, transmilliy korxonalar rolining ortib borishi bilan moliyaviy hisobotlarni tuzishning xalqaro standartlarini belgilash, hisob ma‘lumotlarini qiyosiyligini ta‘minlash zaruriyati tobora ortib bormoqda. Axborotlarni olish va taqdim etishning eng muhim vositasi bu moliyaviy hisobotlardir. Moliyaviy hisobotlar axborot foydalanuvchilarining keng doirasi uchun: - investitsiyalar bilan bog‗liq xatarlar, dividendlarni to‗lash, aksiyalarni sotib olish, saqlash yoki sotish haqidagi; - kreditlar va foiz to‗lovlari haqidagi; - mol yetkazib beruvchilarga tegishli bo‗lgan summalarning o‗z vaqtida to‗lanishi haqidagi; - uzluksiz faoliyati to‗g‗risidagi; - faoliyat barqarorligi va rentabelligi to‗g‗risidagi; - resurslarning taqsimlanishi, faoliyatni tartibga solib turilishi, soliqqa tortish, milliy daromadni hamda boshqa statistik ma‘lumotlarni shakllantirish to‗g‗risidagi; - rivojlanish, taraqqiyot va farovonlikka erishish yuzasidan erishilgan so‗nggi yutuqlar to‗g‗risidagi axborotlar bilan ta‘minlaydi. Bunday axborotlar xo‗jalik subyekti yoki tadbirkorlik subyektining moliyaviy ahvoli, uning hisobot davridagi faoliyatining moliyaviy natijasi va pul mablag‗larining aylanishi to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni retrospektiv tahlil etishni va prognozlashni, moliyaviy natijalarni shakllantirgan asosiy omillar va ta‘sirlar, 4 subyekt faoliyat ko‗rsatadigan muhitdagi o‗zgarishlarga javoban qo‗llaydigan choralari, subyektning moliyaviy natijalarni saqlab qolish va ko‗paytirishga qaratilgan investitsion siyosati, dividend siyosati; uning faoliyatni moliyalashtirish manbalari va majburiyatlari holatini qamrab olgan kompleks moliyaviy tahlilini amalga oshirishni talab etadi. Iqtisodiy tahlil faoliyatning boshqaruv samaradorligini oshirishga; investitsiyalar va kreditlarga doir qarorlarni qabul qilishga; subyektning bo‗lg‗usi pul oqimlariga; ularga ishonib topshirilgan resurslarga, majburiyatlarga; rahbar organlarning ishiga baho berishda biznes samaradorligi va boshqaruvning sifat menejmentiga erishishda muhim dastak vazifasini bajaradi. Iqtisodiy tahlilning eng muhim obyektlariga: subyekt nazorat qilib turadigan iqtisodiy resurslari va ularning moliyaviy tuzilmasi; likvidligi; to‗lovga qobiliyati; moliyaviy ahvoli va uning kelgusidagi kutilishlari; moliyaviy natijalari va rentabelligi; pul mablag‗lari va ularning ekvivalentlari; kapital hajmi, moliyaviy va iqtisodiy salohiyati; iqtisodiy nochorlikka yuz tutmasligi, investitsion jozibadorlik; kreditga qodirlik; moliyaviy ahvoli bo‗yicha reyting baholashlar kiradi. Mazkur darslik iqtisodiy tahlilning nazariy, metodologik va amaliy jihatdan xalqaro normalarga mos ravishda tuzib chiqilgan. Fan doirasida nafaqat obyekt yoki predmet balki, mavzular birligiga ham alohida ahamiyat qaratildi. Fanni o‗rganish davomida talabalar boshqaruv, moliyaviy va investitsion qarorlar qabul qilish uchun xo‗jalik subyektlarida resurslardan foydalanish holatini, faoliyat samaradorligini, moliyaviy holatini hamda ularning o‗zgarishlarini, o‗zgarishlarga ta‘sir etuvchi omillarni aniqlash, hisob-kitob qilish, baholash yo‗llarini o‗rganadilar. Shuningdek, xo‗jalik subyektlarining moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanish holatiga, ularning ishlab chiqarish‚ tijorat va moliya faoliyati samaradorligiga, subyektlarning iqtisodiy va moliyaviy salohiyatiga, boshqaruv samaradorligiga obyektiv baho berish, faoliyatning kuchli jihatlari va zaif tomonlarini aniqlash asosida aktivlarning bugungi va kelajakdagi qiymatini oshirishda aniq boshqaruv qarorlarini tayyorlash yuzasidan zamonaviy bilim, ko‗nikma va malakalarni shakllantiradilar. 5 Iqtisodiy tahlil darsligi o‗z ichiga quyidagi mavzularni qamrab olgan: Iqtisodiy tahlilning predmeti, asosiy vazifalari va tamoyillari; iqtisodiy tahlilning metodi va usullari; iqtisodiy tahlilning turlari, tahlil ishlarini tashkil qilish va manbalar bilan ta‘minlash; xo‗jalik yurituvchi sub‘ektlarning marketing faoliyatida tahlil; xo‗jalik yurituvchi sub‘ektlarning mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish hajmini tahlili; asosiy vositalar holati va ulardan samarali foydalanish tahlili; moddiy resurslar bilan ta‘minlanganlik va ulardan foydalanish tahlili; mehnat resurslari bilan ta‘minlanganlik va mehnat unumdorligi tahlili; mahsulot ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili; buxgalteriya balansi ko‗rsatkichlari va moliyaviy holat tahlili; moliyaviy natijalar va rentabellik tahlili; debitorlik va kreditorlik qarzlarini tahlili; pul oqimlari tahlili; xo‗jalik yurituvchi sub‘ektlar xususiy kapitali tahlili. Har bitta mavzu keng, metodik jihatdan yangi, amaliy ma‘lumotlar tahlili asosida atroflicha yoritib berilgan. Mavzuga oid mustaqil ish topshiriqlari, nazorat savollari, adabiyotlar ro‗yxati, glossariylar bilan boyitilgan. Mualliflar tarkibi darslikni yozishda yaqindan amaliy yordam bergan bir guruh professor o‗qituvchilarga jumladan i.f.n., dots. Ibrohimov A va Ishonqulov N ga(boshqaruv tahlili), i.f.n., dots. Xakimov B. ga (moliyaviy tahlilda iqtisodiy matematik usullardan foydalanish) o‗z minnatdorchiliklarini bildiradi. Mazkur darslik talabalarning xo‗jalik subyektlari tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlar va ularning tahlilini amalga oshirishda, faoliyat va biznes samaradorligini baholashda, boshqaruvning muhim qarorlarini tayyorlashda, moliyaviy holatni kompleks baholashda, reyting baholashda, moliyaviy hisobot elementlarini prognozlashda muhim manba bo‗lib xizmat qiladi. Darslikdan shuningdek‚ mustaqil ekspertlar, tahlilchilar, buxgalter va iqtisodchilar amaliy jihatdan keng foydalanishlari mumkin.Darslik yuzasidan o‗z fikr mulohazalaringizni mualliflarning quyidagi manziliga yo‗llashingiz mumkin va siz tomondan bildirilgan har bitta tavsiya darslikning keyingi nashrlarini yanada mukammal qilishda muhim manba bo‗lishiga umid bildirib qolamiz: Manzil: Toshkent moliya instituti, A.Temur ko‗chasi 60-A uy, audit va iqtisodiy tahlil kafedrasi, www.tfi.uz; |