11.10. Favqulodda foyda va zararlar tahlili Foydaning joriy ko‗rsatkichi uning o‗tgan yillarga tegishli qismi, kelgusidagi
kutilishlarini prognoz, ya‘ni bashorat qilishda daromad va xarajatlarning alohida
tarkibiy qismlarini baholash lozim. Ana shunday tarkibiy birliklardan biri bu
favqulodda foyda va zararlar hisoblanadi.
Foyda va zararlarni bashoratlashda uning tarkibiy elementlarining
takroriyligiga muhim ahamiyat qaratiladi. Lekin, favqulodda moddalar bunday
xususiyatga ega emas.
Shu sababli‚ ushbu tarkibni o‗rganishda favqulodda foyda va zararlarning
yuzaga chiqishiga muhim ahamiyat qaratish lozim.
Favqulodda daromad (zarar) – xo‗jalik yurituvchi subyektning odatdagi
faoliyatidan aniq farq qiladigan, ya‘ni tez-tez yoki muntazam sodir bo‗lmaydigan
voqealar yoki bitimlar natijasida yuz bergan daromadlar yoki xarajatlardir.
U yoki bu moddaning favqulodda zararlar sifatida aks ettirilishi uchun u
quyidagi mezonlarga javob berishi kerak:
- korxonaning odatdagi xo‗jalik faoliyatiga xos emaslik;
- bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak;
- boshqaruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog‗liq emaslik.
Tegishli moddalarni favqulodda zararlar qatoriga kiritish yoki kiritmaslik
to‗g‗risida qarorlar qabul qilishda ishlar amalga oshiriladigan sharoitlarni ham
hisobga olish lozim.
Foyda va zararlarning ushbu qatori favqulodda holatlar ya‘ni taraflarning
xohish irodasi va harakatlariga bog‗liq bo‗lmagan, tabiat hodisalari (zilzila,
ko‗chkilar, bo‗ron, qurg‗oqchilik va boshqalar), boshqa tabiiy ofatlar yoki ijtimoiy-
iqtisodiy vaziyatlar (urush holati, qamal holati, davlat manfaatlarini ko‗zlab
401
importni hamda eksportni ta‘qiqlash va boshqalar) keltirib chiqargan muayyan
sharoitlardagi favqulodda, oldini olib bo‗lmaydigan va kutilmagan holatlar
bo‗yicha majburiyatlari tufayli yuzaga chiqadi
