Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг

Kalla soxasidagi hosilalar.
1) Kalla ustidagi mushak - m. epicraniusning aponevrozi - galea 
aponeuroticaning ostida kalla suyak ust pardasi bilan aponevroz orasida aponevroz 
osti kushuvchi tukimasi joylashadi.
2) Yuzning Yon tarafida pastki jag suyagi bilan Yuqori jag suyaklari orasida 
mushaklar orasidagi bushliklar hosil buladi :
a) Chakka-kanotsimon tirkish: Chakka mushagi, pastki jag suyagining 
tojsimon o‗simtasi, lateral kanotsimon mushaklar orasida joylashadi ;
b) lateral va medial kanotsimon mushaklar orasida xam bushlik buladi. 

---

126 
MA‟RUZA 9. 
Bo„lim IV. Splanxnologiya 
Ma‟ruza № 9. Ichki a‟zolar to„grisida umumiy tushuncha. Xazm 
a‟zolarining taraqqiyoti. Xazm a‟zolarining tuzilishining umumiy xususiyatlari. 
Og„iz bo„shligining anatomiyasi.Tishlar. Tanglay. Xalkum. Qizilo„ngach. Me‟da. 
Ingichka va yo„g„on ichak..
kanali Yoshga doir xususiyatlari.
 - 2 soat.
Ichki a‘zolarning taraqqiyoti. Ichki a‘zolarni taraqqiyoti, tuzilishi va 
topografiyasiga, vazifasiga asosan bo‗linishi. Ichki a‘zolar tuzilishidagi umumiylik. 
Xazm a‘zolarining filogenezi va ontogenezi.
 
Og‗iz bo‗shlig‗i soxasida uchraydigan 
anomaliyalar: labdagi tirqishlar, tanglaydagi tirqishlar
.
Xazm nayining kalla qismi va 
tana qismi. YUqorigi, o‗rta, pastki (oldingi, o‗rta va orqa) ichak nayi va ularning 
hosilalari. Xazm a‘zolarining tuzilishining umumiy belgilari: shilliq qavat, shilliq osti 
qavati, mushak qavati, tashqi qavat. Og‗iz bo‗shlig‗i, devorlari, og‗iz daxlizi.Tishlar: 
taraqqiyoti, tuzilishi Til: taraqqiyoti, tuzilishi. Til mushaklari. Til murtagi. Yumshoq 
tanglay: mushaklari, tanglay murtaklari. Xalqum: topografiyasi, qismlari, tuzilishi 
(shilliq parda, fibroz parda, mushaklari). Nay va xalqum murtaklari. Limfo - epitelial 
xalqa. Qizilo‗ngach: topografiyasi, qismlari, tuzilishi, qizilo‗ngachdagi toraymalar. 
Qizilo‗ngachning rentgen nurlari ta‘siridagi tasviri. Me‘da: taraqqiyoti, topografiyasi. 
Me‘daning qorin devoriga proeksiyasi. Me‘da qismlarining anatomik va 
rentgenoanatomik nomlari. Me‘daning qorin bo‗shlig‗idagi a‘zolarga munosabati. 
Me‘da boylamlari. Me‘da devorining tuzilishi. Me‘daning shilliq qavati. Me‘daning 
mushakli qavati, uning vazifasi. SHilliq qavatining tuzilishi, bezlari. Ingichka ichak: 
qismlari, taraiyoti. O‗n ikki barmoqli ichak: joylashishi, shakli, tuzilishi. Rentgen 
nurlari ta‘siridagi tasviri. Och ichak va Yonbosh ichak: tuzilishi, taraqqiyoti, shilliq 
qavatining tuzilishi (burmalar, vorsinkalar, bezlar). YAkka xoldagi limfa tugunlar va 
limfa tugunlar to‗plami - follikulalar. Ingichka ichak va yo‗g‗on ichak taraqqiyotida 
uchraydigan anomaliyalar. 
(A: 1,2,3,4; Q: 1,2,) 
1,biz sizlar bilan birga odam tanasining tayanch va xarakat azolari yoki skelet 
suyaklari, ularning bir - biri bilan kushilishi va ularning xarkatga keltiruvchi 
muskullar systemasinnig urgatgan edik.Endi bu semestrda anatomnyaning yangn 
qismi ichki azolar sistemasi - splanxnologiyani urgana boshlaydi. Splanxnologiya 
grek
suzidan "splanch" - ichki azolar va "1ogiya " - urganaman. Demak, splaixnologiya 
odam organizmini ichki azolarini urganar ekan. Ichki azolarni visseral azolar deb 
xam
Yuritiladi. Ichki azolar sistemasi uz navbatida bir necha turkum sistemaga: ovkat 
xazm kilish, nafas olish ajratish va tanasil azolari snstemasiga bulinadi. Shunindek, 
endokrin azolar turkumi (yachki sekresiya bezlari) xam splanxnologiya a‘zolar 
qismini puxta bilish bulgusi vrach uchun juda zarur, Ichkk a‘zolarni (kukrak bushligi, 
korin bushligi, Chanoq bushligida) xar doim xam nchkarida joylashganligi uchun 
turli kasalliklarga chalinganda paypastlab tekshirib kurish va aniklash oson ish emas. 
Buning ustiga xamma vakt xam rengen nurlari yordamida yoki endoskropiya 
usullardan foydalanish imkoniyati bulavermaydn. Bunday xollarda xal kiluvchi rolni 
anatomiya va fizologiya fanlaridan olgan bilimlar as kotadi. Anatomiyannng yaxshi 

---

127 
bilmagan xirurg ingichka ichakning Yugon ichakdan. ajrata olmaydi. Ichkn azolar 
tuzilishiga kura ichi bush va parinximatoz
(bushlign Yuk) organlarga bulinadi. Ichki kavak organlarga oshkozon, nchaklar kirsa, 
parinximatoz organlarga jigar, Taloq kabi a‘zolar kiradn. Ichki azolarni urganishda
nafakat ularning tuzilishi, funksiyasn balki unnng sletoriyasini (uni skleka nisbatan 
joylashishi), sintopiyasinn (unn kushni a‘zolarga nisbatan joylashishi),golotopiya (uni 
tashkariga, teriga nisbatan proeksiyasi) snni xam bnlnsh zarur. 
2. Ma‘lumki, embrion taraqqiyotining boshlangich xaftalarida takomil kilayotgan 
embrionda 2 ta kavat: tashki - ektoderma va ichki - endaderma kavatlari tafovut 
kilinadn. Keyinchalik entoderma kavatini Yuqoriga 2 Yon tomonidan burtib chikkan 
xujayralar turkumi tashki va ichki kavatlar orasiga yorib kirib, o‗rta kavat 
mezodermani hosil qiladi, Ekzotermadan - koplovchi teri va nerv nayi (ner 
snstemasi), endodermadan esa ichak nayining shillik kavati hosil buladi. Embrioning 
o‗rta kavati mezodermadan esa barcha muskullar va biriktiruvchi tukimalar,suyaklar, 
kon, limfa hosil buladi, Boshkacha kilib aytganda epiteliy za nerv tukmasidan 
tashkari barcha tukimalar mezodermadan takomil etadi. 4 xaftalik embrionda, 
entodermadan rivojlanayotgan birlamchi ichak nayi xordani, old tomonida joylashadi 
va kelgusida ektodermaning bu ko‗rtagidan xazm kilish
kanalining shillik kavati katta qismi hosil buladm. Xazm kilish kanali bosh qismi va 
oxirgi qismi shillik kavati ektodermadan hosil buladi. Ovkat xazm kilish kanali 
boshka kavatlari shillik osti, muskul va biriktiruvchi tukima va seroz kavatlari 
mezenximadan rivojlanuvchi splanxnoplevradan hosil buladi, Birlamchi nchak 
nayining yakka tomoni (bosh va dum tomonlari) berk buladi. 4-5 xaftalik embrionda 
bosh tomonida ogiz, dum tomonida anal chukurlar (buktalar) paydo buladi. Ogiz 
tomonidagi chukur birlamchi ichak nayini bosh tomoni bushligidan Yutkin pardasi, 
dum tomoni esa anal chukurchadan - anal parda orkali ajralib turadi. 5 xaftalik 
embrionda oldin Yutkin pardasi yirtiladi va ogiz bushligi birlamchi iChakka 
tutashadi, bir ozdan sung ana shunday kushilish anal pardasida xam ruy beradi. 
Dastlab, birlamchi ichak nayining orka uchida kloaka deb
ataluvchi umumiy bushlik paydo buladi (bu bushlik siydik va tanosil organlariga 
birdek alokadordir). Keyinchalik bu bushlik oldingi devor bilan o‗rtasidan ikkiga 
(oldingi va orkadagi) kismlarga bulinadi. Oldingi yarim bushlik siydik va tanosil 
bushligiga, orkadagi yarmi esa tugri nChakka aylanadn. Bu sungn bushlikning pastki 
qismini tashki muxitdan ajratib turgan parda - membrana analis keyinchalik shimilib 
ketada va orka teshik (anus) paydo buladi. Ichakdan ( ichki nayning) Yutkin tarakkiy 
etadi, Bu kismning 2 Yon devorida bnr necha juft (ularning soni turli xayvonlarda 
turlicha) tashki tomonga Yunalgan botiklar naydo bulada. Yutkin chuntaklari deb 
ataluvchi bu ichki botiklarga karama-karshi tashki tomondan xam shunday botiklar - 
tashki jabra chuntaklari rubaru kela boshlaydi, ular orasidagi masofa tobora 
kiskaradi.Odamlarda Yutkin botiklari hosil bulsa xam u kadar chukurlashmaydi va 
tashki muxit bilan tutashmaydi. Ana shu botiklar o‗rtasidagi oldinma-ketin 
joylashgan tukimalar, Yutkin ravoklarani (yoki visseral) vujudga keltiradi. Bunday 
ravoklar odamda 3 ta buladi: 1-jag ravogi, 2-til osti ravogi, 3-jabra (maxsus Yutki) 
ravogi, Ustki va ostki jaglar va ularga alokador bulgan
Yumalok tukimalar jag ravogidan vujudga keladi. Bunda dastlab ravok xar 2 
tomondan 2 tadan usik yani ustki va ostki jag usiklari paydo qiladi. Ustki usikchalar 

---

128 
xar ikki tomondan bir-birga karshi usib borib, ulardan ustki jag, kattik va Yumshok 
tanglay lunj va ustki lablarning bar qismi shakllanadi. Lekin ustki usiklar old 
tomondan bir-biri bilan kushilib ketmaydi. Ularning orasiga peshona dungnning 
usnkchasi pona syngarn sikilib kiradi. Ana shu sikilib g‗irgan usikcha xisobidan 
burun o‗rtasidagi devor, kattik tanglayning old qismi va Yuqori labning turga bulagi 
hosil buladi. Pastki usikchalar xam bir-biri tomon usib borib, oldinda (o‗rta chizikda) 
kushiladi. Shunday kilib pastki jag, uning atrofidagn Yumshok tukimalar va pastkisi 
lab vujudga keladi. Ustki va ostki jag‗ usikchalari 2 Yon tomonda bir-biri bilan 
kushilib, ogiz burchaklarkni hosil qiladi, Lekin old tomondan bir-biri bilan 
kushllmasdan ogiz teshigini hosil qiladi. B) Endn ogiz bushligida joylashgan 
organlarning rivojlanshi bilan tanishamiz.
Til ravogi bilan ,til osti ravogining (xar ikkn tomoida) kushilgan joyida bir necha 
bulaklar vujudga keladi. Tilning oldingn kattagina qismi (tanasi) orkadagi qismi 
(ildizi) bilan birgalikda emas, balki uzicha aloxida rivojlanadi va keyinchalik ildiz 
bilan kushiladi. Shuning uchun xam bu 2 kism o‗rtasida ularni ajratib turuvchi chizik 
(Linea terminalis) va bu chizik markazida uchi berk teshik (foramen celcum ) koladi.
Til muskullari jabralar orasidagi miotomalardan rivojlanadi. Sulak bezlaridan dastlab 
kulok oldi bezi paydo buladi, sung sal keyinrok, deyarli bir vaktda ektodermadan 
kolgan sulak bezlar) paydo buladi, Tishlar filo-antogenezi, Tishlar ogiz bushlngniing 
shillig‗ kavatidan rivojlanadi. Bu jaraYon xomila bir
OYLIK bulganida boshlanadi. Dastlab avval ustki va ostki jagning erkin kirg‗ogi 
buylab koplangan ektoderma bir oz bukilgan ravok shaklida kalinlashadi. Tish 
pilakchasi (plastinkasi) deb ataluachi ana shu kalinlashgan chizikning 20 joyida 
(bulajak sut tishlari soniga barobar) unta pastki jagda, unta ustki jagda chegaralangan 
dumbokchalar paydo buladi. Bu dumbokchalar epitemial xujayralarning juda tez va 
yalpisiga kupayishidan vujudga keladi. Bular emal organlar deb ataladi. 
Dumbokchalar uz navbatida atrofdagi tukimalardan ajrala borib, mustaxkamlashadi. 
Keyinchalik emal organlarning mezinximaga botib -turgan ustki Yuzasida chukurcha 
paydo buladi va bu chukurcha mezenxima tuplamidan paydo bulgan va mezodermal 
surgichlar deb ataluvchi surgichlar kiradi.Shunday kilib, tish ko‗rtagi paydo buladi. 
Shuni xam aytish kerakki, sut tishlar rivojlanaetgan vaktda bulajak doimiy tishlar 
uchun xam zamin yaratila boshlaydi. 
Sut tishlarining ko‗rtaklari rivojlanib, shakillanayotgan vaktda jag suyaklari xamda 
tish katakchalari paydo bula boshlaydi va ko‗rtaklarning pastki uchlari shu 
katakchalar tomon Yunaladi. Tish ko‗rtaklarining pastki uchlari esa milk kirgogiga 
tomon usib, milk kirgogidagi togayga uxshagan kalpokchalar tagiga kiradi, Bu 
kalpokchalar tishlarning bulajak bosh qismidir, Bola tugilib, oylik bulganidan sung 
tishlar milk ichidan chika boshlaydn. 
g) Endi xazm organlarining boshka kismlarining rivojlanishiga tuxtalib uxamiz. 
Endodermadan hosil bulgan birlamchi ichak nayi 3 ta kismga: olding, o‗rta va oxirgi 
iChakka bulinadi. Oldingn nchakdan og‗izning orka tononi, Yutkin (xalkum), 
kizilungach, me‘da va 12 barmokli nchakning boshlanish qismi vujudga keladi: o‗rta 
ichyakdan ingichka ichak, oxirgi ichakdan esa Yugon rivojlanadi. Birlamchi ichak 
nayining 3 kavati (shillik, muskul va seroz) rivojlanish davrida ichaklarning 
kelgusida bajaradigan vazifalariga karab turlicha uzgarishlarga uchraydi.
Xazm Yulining shakli va rivojlanishini aloxida- aloxida kurib chikamiz 

---

129 
Oldnigi ichakdan bosh iChakka ajraladi. Bu sungi kismdan uz navbatida ogiz 
bushligi, xalkum shakillanadi. Xalkumning 2 Yon devorida bnr necha uymalar 
(chuntaklar) paydo bulishi va undan kanday organlar rivojlanishining Yuqorida aytib 
utgan edik 
Xalkum (bosh ichakning) Yuqori qismi old tomonidai burun va ogiz bushligi bilan 
tutashadi, kolgan qismiga esa birlamchi nchak nVIIning xar uch kavati juda keskin 
uzgarishga uchramay takomillashadi. 
Xalkumdan ovkat moddalar utishi ,kulay bulishi uchun shillik kavati uz ostidagi 
tukimalarga birikib ketib aloxida silliklikka va mustaxkamlikka ega buladi. Oldingi 
ichag‗dan bosh ichak ajralgandan sung kolgan qismi KIZILUNGACh binlan medaga 
aylanadi. Ichak nayining kizilungach aylanadigan qismini devoridagi mezinximadan 
hosil bulgai shillik muskul tolalari taraqqiyotining birinchi davrida u kadar 
uzgarishlarga uchramaydi, Lekin keyinchalik xalkum pardasi memebrana pharyndea 
surilib ketgandan sung kizilungachning ustki kismga Yuqoridan kundlang targil 
muskul tolalari usib kira boshlaydi. (bu tolalar mezodermadan hosil buladi). 
Binobarin, shakilanib bulgan kizlungachning ustki 1/3 qismi kundalang targil 
muskillardan kolgan 2/3 qismi esa sillik muskullardan tuzilgan. Kizilungach 
kengayib va torayib turuvchi a‘zo bulgani uchun, uning muskul kavati uz navbatida 
ikki (buylama va kundalang)
kavatga aylanadi. Eng tashki kavati tunica adventita /Yupkalashadi. Shillik kavati 
uzunasiga kup burmalar hosil qiladi. Meda shakl va tuzishi jixatidan xammadan kup 
uzgarishga uchraydi. Meda rivojlanishi xomilaning,ona kornida 4 xaftalik davridan 
boshlanadi. Avval oldingi nchakning devori ikki Yon tomonga (kuprok orka 
tomonga) kengayadi. Bora - bora meda uzining vertikal uki atrofida aylanishi 
.munosabati bilan uning ung va chap tomonlari bulina boshlaydi. Keyinchalik 
medaning ung tomoni ichiga botib, chap tomoni kengayishda davom etadi. (tablisaga 
karang). Shunday kilib medaning katta va kichik egriliklari vujudga keladi. Tarakkaet 
davrida me‘da uzining turgan joyini va jonlanishi TARTIBINI uzgaradi yani chap 
tomon surilishi, o‗rta chizikdan uzoklashadi . Shuningdek me‘daning kirish qismi 
chap tomonga, chikish qismii tomonga utadi. Meda devorining birlamchi uzgarishlar, 
Yuz beradi: uning shillik kavatida juda kup burmalar bulishi bilan brga bu burmalar 
ichida turli sekresia bezlar paydo buladi. Musg‗ul kavatidagi asosi \buylama va 
kundalang/ tolaridan tashg‗ari kiyshik joylashgan muskul tolalari xam paydo buladi. 
Bu tolalar asoson medaning kirish va chikish kismlariga to‘gri keladi. O‗rta ichakdan 
12 barmokli ichak, och ichak, Yonbosh ichak va ularga alokador bezlar (jigar, meda 
osti beza) rivojlanadi.Bu jaraYonni kiskacha kurib chikamiz. O‗rta ichak avvalo 
uzunasiga usadi va shu usish davrida ikki joyda bukilma tizza hosil qiladi,(Tablisa). 
Bu tizzalar ustma-ust bir-biriga parallel joylashgan bulib, bittasi Yuqoridan pastga va 
oldinga, ikkinchisi esa pastdan Yuqoriga va orkaga Yunalgan buladi. Birinchi 
bukilmaning ikkinchi bukilmaga utish joyi kindikka yakin turadi va u bilan kushilgan 
buladi. Shu kushilgan joyda, Yuqoriga kutaruvchi tizzaning boshlanish qismida pufak 
singara dunglik bor, bu bulajak kur ichak yoki Yugon ichakning boshlanish qismidir. 
Pastga tushuvchi tizzaning me‘daga yakin turgan qismi un ikki barmokli iChakka, 
kolgan eng‗ uzun qismi va kutariluvchi tizzaning boshlnishi qismi och va Yonbosh 
nchaklarga aylanadi. Kutariluvchi tizzaning kolgan qismi Yugon ichak bulib 

---

130 
shakllanadi.Ingichka ichak asosiy xazm organlari bulganidan unda ovkat 
moddalarining surilishiga moslashgan bir kancha uzgarishlar vujudga keladi. masalan 
ingichka ichag‗da bir necha xil bezlar paydo buladi 12 barmokli ichag‗da Bruner 
bezlari, och va yoenbosh ichag‗larda LirerpYun donalari. limfa tugunlari). Bulardan 
tashkari, o‗rta ichak nayidan (12 barmok ichak soxasida )ingichka ichakning 
YUGON iChakka utish joyida ostkma - USTUN joylashgan ikki labdan kopkok 
(valvula) rivojlanadi. Oxirgi ichak ichak nayining, Yuqorigi kutarili tizzasidan va 
oxirgi ichakning kismlaridan paydo buladi. Kutariluvchi tizzadan kur ichag‗chambar 
ichag‗ kundalang chambar ichak oxirgi ichakningkolgan qismidan esa tushuvchi 
chambar ichak "S" simon ichak va tugriichak, tarakkiy etadi. Yugon ichak xazm 
kilash jaraYonida deyarli katnashmagani uchun uning shilllik g‗avatida,baland 
burmalar hosilkilmaydi, surgich tuklari xam rivojlanmaydi limfoid tuzilmalarkam 
uchraydi. Yugon ichakda surilishda kolgan chikindi moddalarbuladi, ularni 
tashkariga chikarib tashlash lozim bulgani uchunichakning bu qismi Yugonlshadi va 
uning kundalang muskul kavatikuchli tarakkiy etadi. Yugon ichakda kengayish uchui 
extiyojbulmaganligi sababli uning muskul tolalari u kadar tarakkiy 
etmaydi va 3 ta lenta hosil qiladi. Tugri ichak tshlandiklarini(najasni) tashkariga 
chikarib tashlash vazifasiga moslashgan.Shunga kura uning shillik kavati Yugon, 
tikka va kundalangburmalar hosil qiladi. Muskul kavati (ayniksa kundalang) 
yaxshirivojlangan buladi. Kundalang muskullar orka teshik soxasidazichlashib, orka 
teshik chikuvchi maxsus muskullarini hosil qiladi.Ichak nayining bu oxirgi qismida 
xam boshlangich qismidagi kabikundalang-targil va sillik muskul tolalari bilan 
aralashsinbuladi. Ovkat xazm kilish sistemasi organlari deb kabul kilingan 
ovkatmoddalarini mexanik va ximik ishlov berib, ularni konga surib, kolgan xazm 
bulmagan moddalarning tashkariga chikarib Yuborish vazifasiga muljalangan azolar 
kompleksiga aytiladi. UZUNLIGI 8-10 m bulib: ogiz BUShLIGI, xalkum, 
kizilungach meda. ingichka va Yugon ichak qismiga bulinadi. Shuningdek 
xazmkilish organlariga jigar, me‘da osti bezi va sulak bezlari xamkiradi. Ovkat xazm 
kilish sistemasi ogiz teshigidan boshlanib-anal teshik orkali tamom buladi. Ogiz 
bushligi - cavitas oris . 2 kisma bulinadi:ogiz daxlizi -vestibulum oris va xususiy ogiz 
bushligi -cavitas oris propria .Ogiz daxlizi - tashkari tomondan lablar , lunjlar ichki 
tomondan tishlar va milklar bilan chegaralangan bushlikdir. Xususiy ogiz bushligi - 
Yuqoridan kattik tanglay vam shok tanglayning oldingi qismi Bilan , pastki devori 
esa ogiz diofragma bilan ( m\mylohyodeus )vat il bilan chegaralanuvchi bushlik . 
Ogiz bushlig‗ida ovkat lukmasi mexanik va ximik parchalanib(sulak bezlari ishlab. 
chikargan sekreti yordamida) xalkumgautkaziladi.
Ogiz bushligining shillik kavati bagrida joylashgan mayda shillik bezlar kattik 
tanglay va Yumshok tanglay va lunjlar soxasida aloxida teshikchalar bilan 
ochilsa,kattalari(kulok oldi, til osti va jag osti bezlari) ogiz daxliziga va ogiz 
bushligiga ochiladi. Odamda sulak bezlari bir kecha-kunduzda - 2 l-gacha 
sulaksuYukligi ajraladi. Chakaloklarda sulak ajratish 6-8 oylikbulgandan sung 
boshlanadi. Sulak bezlari kattik xayajonlangandasekret ishlab chikarish tuxtab 
koladya.
Til -lingua (grak - glossus) muskul organ bulib, 3 ta kismdan; uchi, tanasi, ildizdan 
iborat.Til uzining xususiy muskullaridan tashkari

---

131 
suyaklardan (skeletdan) boshlanib, tilga birikuvchn (bigizsimon til, til osti til engak 
til) muskullariga ega .Til ovkat lukmasini tishlar orasiga kuyib boradi, Yutish vaktida 
Yutkimga Yunaltiradi, surish (emish) vazifasini bajaradi, suzlarni talaffuz kilishda, 
maza bilish (zamburigsimon, tarnovsimon ipsimon, varaksimon, surgilari yodamida) 
katnashadi. Bulardan tashkari til bevosita ximoya vazifasini xam bajaradi. Masalan: 
agar iste‘mol kilayotgan ovkat lukmasni juda achchik yoki shur bulsa, uni Yutmasdan 
tuflab chikarib tashlaymiz. Tabiyki, bunday ovkat lukmasi organizm uchun zararli.
Terapevtlar tilni "ichki organlar oynasi deb xam atashadi chunkikupgina ichki azolar 
kasalliklarida Tilning ustki Yuzasi (okparda) bilai koplanadi. 
Tishlar odamlarda 2 marta chakib, tushadi: 1-Sut tishlari(vaktinchalik) - dentes 
decidul va 2. Doimiy tishlar -dentes permanents , sut tishlari bola 6-8 oylik bulganida 
chika boshlab, 24 - 30 oylik bulganda xammasi chikib buladi va umumiy soni 20 
dona buladi. Sut tishlarining doimiy tishlarga almashinuvi 6 Yoshdan 13 Yoshgacha 
dvom etadi. Bazi odamlarda (100 eshlarda) tishlarning uchinchi marta almashinishi 
kuzatiladi . 
Umuman odam tishlari almashinshiga karab bifiodantlarga (yaniikki marta tish 
chikaruvchilarga) kiradi, xayvonlarmonofiodantlar va polifiontlarga bulinadi. 
Tishlarnnng jaglarga birakishiga karab; akrodont (jag tashkarisidan), plevrodont (jag 
ichkarasidan), tektodont (kozikka uxshab kokilgan) yoki gomfozlarga bulinadi. Odam 
geterodontlar turkumiga, tektodontlilar sinfiga, difiodontlar avlodiga kiradi. 
Pastki jag tishlari esa til tomonga karagan buladi. Fiziologik prikuslar uch xili tafovut 
etiladi: Progetiya (Yuqorida aytib " utilgan) Progeniya bunda pastki jag tishlari 
Yuqori tishlarinini oldiga chikib turadi. Ortogotiya - Yuqorigi va pastki jag tishlari-
bir - biriga tupa-tug‗ri mos kelishiga aytiladi. Endi ogiz bushligining Yuqorigi 
devorining hosil kiluvchi tanglay xakida: tanglay - palatum, ikki kismdan iborat. 
Oldingi unda ikki qismini kattik tanglay hosil kilib (palatum durum), u Yuqorigi jag 
tanglay usigi va tanglay suyagi garizantal plastinkasidan iborat. Shillik parda bilan 
uralgan mayda sulak bezlariga boy, o‗rtasidagi chok utgan (garhe ralati). Oldingi 
qismida kundalang Yunalgan (o‗rtacha 6 ta) burmalari bor - plicae paltinae 
transversae . Yumshok tanglay orka qismida joylashib muskul fibroz tukimasidan 
iborat. Yumshok tanglay osilib turishi natijasida ogiz. bushligini, xalkum bushligidan 
ajratib turadi. Yumshok tanglay chodir, ravoklar, tilcha kismlaridan iborat. Ravoklar 
orasida limfoid tukima yigindisidan iborat bulgan tansilla palatina joylashgan. Bu 
murt tashki tomondan fibroz kapsula bilan uralgan. Mo‗rtak yakin tomonidan 
a.jacialis utadi. Shuning uchun operasiya paytida unga axamiyat karatish lozim. 
Yumshok tanglayda : tanglay - xalkum, tanglay - til, tanglay chodirini kutaruvchi, 
tanglay chodirini taranglashtiruvchi va tilcha muskullari mavjud. Xalkum (Yutkin) - 
rhagupx,bu Yuqoridan burun va ogiz bushligini, pastdan kizilungach va XIKILDOK 
bushligi bilan tutashtiruvchi nay organ xisoblanadi. U Yuqoradan kalla suyagi 
asosidan, to VI - VII buyin umurtkalari soxasigacha davom etadi. Z ta kismdan iborat 
burun ogiz va xikildog‗ kismlardan Xalkumning Yuqoridagi kalla suyagi asosiga 
birikkan qismi - gumboz jornix pharyngis deyiladi. Xalkum devori ichkaridan shillik 
muskul va tashg‗i adventyasial kavatlardan iborat. Shillik osti kavati urnida fibroz 
katlam joylshgan. Xalkum uzidan yettita teshikni tutashtiradi: burun teigi, oshz 
(bugiz) teshigi, eshituv nayi teshiklari, kizilungachka va xikildokka -kirish, teshiklari. 
Xalkum soxasida Pirogov limfoepitelial halqasi joylashgan: 1ta xil mo‗rtagi, 2 ta 

---

132 
tanglay, 2 tanglay va 1ta xalkum. mo‗rtaklari. Bu mo‗rtak immun sistemaga kirib 
ximoya vazifasini bajaradi. Nay mo‗rtaklar ba‘zan : adenoidlar deb xam ataladi. 
Xalkum muskul kavati 2 xil funksiyani bajaruvchi: konstriktor (sikuvchi) va 
kutaruvchi muskulldan (bigizsimon xalkum, tanglay xalkum muskuli) iborat.
Yutish akti- Yug‗orida aytib utilganidek, xalkumda nafs va ovkag xazm kilish 
a‘zolari kesishgan. Shuning uchun maxsus moslamalar bulib. ular ovkat Yutish 
paytida nafas va ovkat xazm KILISh Yullarini ajratadi. Til muskullari kiskarishi 
natijasida ovkag lukmasi til orkali kattik tanglayga bosiladi va bug‗iz teshigiga 
Yunaltiriladi. Bunda Yumshok tanglay Yuqoriga kutarishib, xalkum ,orka devoriga 
yakinlashadi. Shunday kilib xalkumning burun qismi ogiz qismidan butunlay ajraldi. 
Pastki kismda esa til osti suyak ustiga joylashgan musullar kiskarishi natijasida 
xikildok Yuqoriga tortiladi, til ildizi esa m, Nuog1osnssus kiskarishi natijasida, 
pastga tushadi va xikildok usti togayini bosadi va tushiradi. Natijada xikildokka 
kirish teshigi yopiladi. Keyin xalkumning konstriktor muskullari kiskarishi natijasida 
ovkat lukmasi kizilo‘ngachka itariladi.
Kizilungach - uzunligi 23-25 sm bulgan, Yuqoridai xalkumni, pastdan me‘da Bilan 
ulovchi naysimon azo xisoblanadi VI buyin, XI kukrak umurtkalari soxasida 
joylashgan. Joylshgan joyiga karab buyin, kukrak, korin kismlari tafovut kilinadi. 
Devori uchta kavat: shillik, muskul va adventlisiya kavatlaridan iborat.Shillik 
kavatida kuplab shillik ishlab chikaruvchi bezlar -joylashgan. Uzunasiga Yunalgan 
burmalar xosal kilgan. Shillik pstki kavati nozik biriktiruvchi nerv chigallari 
joylashgan. Meda ventriculus (gaster) - ovkat xazm kilish kanalining kopsimon 
kengaygan qismi bulib, asosan ikkita vazifani bajaradi ovkat lukmasiga mexanik 
ishlov berish va uni ximiyaviy parchalash mexanik ishlovni muskul kavati bajarsa, 
shillik kavati bezlari ximiyaviy ishlov beradi. 2ta devori bor; oldingi va orka 2ta 
egriligi tafovut kilinadi: kordial qismi - pars pylorica Pelorik qismi - uzi 2 ta kismdan 
iborat - gori antrum va pyloricus dan iborat. Me‘da uzi epigastrial oblastda 
joylashgan. Me‘daning kup qismi tana o‗rta chizigidan chaprokda joylashgan. Me‘da 
devori 4 ta kvaatdan iborat: shillik, shillik osti, muskul, seroz kavatlaridan. Meda 
shillik kavati burmalarga boy, murakkab tuzilishga ega. Burmalar oraligidagi 
chukurchaga (kripta) me‘da shillik bezlari ochiladi. Me‘da bezlari juda kup va xilma-
xildir ulari zichligi 1m kvadratga 100 ta mayda bez tugri keladi va umumiy soni 
14mln.ga yakin. Medaga mexanik va ximik parchalanishidan tashkari suv suvda 
eriydigan uglevodlar, spirtlar suriladi xam. Muskul kavati xam juda yaxshi 
rivojlangan. Uchta kavatdan iborat, shuning uchun medaga tushgan ovkat lukmasi 
maydalanib, butka xoliga keltiriladi. Medadan chikish joyida muskul tolalari aylana 
Yug‗onlashib sfinkter m. Sphincter ptlori ni hosil qiladi . Shuning uchun bu kismda 
klapon, kopkok hosil buladi - valvula pylorica.\ 
Tirik odamda medaning shakllari xar xil buladi: shoxsimon, ilmoksimon, 
paypoksimon, retorti va xokazo. Meda shakllariningxar xil bulishi tana konstitusiyasi 
muskul kavati tonusi, Jinsgaovkatlanish rijimga boglik buladi. 
Ingichka ichak - intestinum tenue (grek. Enteron) me‘daning pilorin qismidan 
boshlanib, Yugon ichak bilan tugaydi. Uzunligi tirik odamda - 2,7 m. gacha buladi. 
Murdalarda 6-7 metrgacha uzayib ketadi. Ingnchka ichak uchga kisidan iborat: 12 
barmokli ichak-duadenum och yachak -jejunum Yonbosh ichak -ileum lardan 
iborat.Ichak devori 4 ta kavatdan iborat; Shillik, shillik osti, muskul va seroz 

---

133 
kavatlardan iborat. Shillik kavatida serkulyar Yunalgan burmalar buladi. Ingichka 
ichakda ovkatning barcha tarkibiy kismlari xazm buladi vasuriladi. Chunki ovkat 
xazm kilishdan ishtirok etadigan bezlarni,yani me‘da osti bezi, jigar va ichak 
bezlaridan chikaradigan shiralari barchasi 12 barmokli ichakdan boshlanib, to- 
ichakning oxirigacha ochiladi; ingichka ichakni yana bir muxum tomoni bu 
surgichlaridir. Surgichlar maxsus suruvchi apparat bulib, uzunligy 0,4- I mm, ga tang, 
xar bir surgich Yuzasi mikrosurgich bilan koplanishi. Agar ichakni Agar.ichakni 1 
mm kvadratiga 18-40" ga surgich tugri kelsa, mikrosurgichlar I mm.ga.da 50 -200 
mln ta buladi. Natijada surish satxi - .4 - 5 m.kv.ga teng. Bu esa bizni koplangan teri 
satxidan deyarli 2-3marta kattadir. Ichakda surish jaraeni ikki yoklama ketadi; 1) 
ichak shillik kavati orkali. 2) shillik kavatda surilgan ovkat moddalari saralanib,-
oksil, karbonsuv va aminakislotalar konga (venaga) surilsa, yog (moy) va erimagan 
oksil moddalari limfaga suriladi. Konga (kapilyarlarga) surilgan ovkat moddalari 
darvoza .vena ilmoklari orkali yigilib, darvoza venasi orkali jigarga kuyiladi. Xar bir 
surgich o‗rtasida giyla Yugon boshi berk limfa kapilyarlari uning atrofida mayda kon 
kapilyarlari tugri buladi. Bu tur shillik osti kavati kon tomirlariga ulangan buladi. 
Shuningdek ingichka ychak shillik kavatida guj-guj bulib va yakka-yakka joylashgan 
limfoid apparat joylashgan. Ular organazmga tushai xar bnr zararli kasallik 
kuzgatuvchi mikro organizmlarniyo‘kotishga muljallangan.
1
Muskul kavati - ikkita kavatdan tashki - buylama, ichki sirkulyar Yunalgan 
muskullardan iborat. Buylma muskullar kengaytirsa sirkulyar muskullar toraytiradi. 
Ichak kiskarishi peristaltikasi buladi
Yugon ichak -intestinum grassum . Ingichka ichak tugagan joyidan boshlanib , to 
orka teshikkacha davom etadi . Yetita kismdan iborat kur ichak - caecum: 
kutariluvchi chambar ichak - calon as cendens: kundalang chambar ichak -cflon 
transversum :tushuvchi chambar ichak - colon transversum <> simon ichak colon 
sigmoideum ,tugri ichak - rectum ,anal kanali - canalis analis Yugon ichakning 
umumiy uzunligi - 1 -1,5m. 
Yugon ichak ingichka ichakdan Yug‗onligi, devorini (bir tekis bulmay) bugim -
bugim bulib kengayib va torayib turgan bugin -bugimligi, boshdan - oyok osilib 
yotgan yog o‗simtalari va buy barobar Yunalgan Yullari bilan ajralib tursa, shillik 
kavati esa bezlarning kamligi, surg‗ichlarning bulmasligi bilan fark qiladi. , Endi 
ichaklar xarakati (peristaltikasi) xakida gapirsak; nchak xarakati 2 xil buladi: 
peristal‘tik va mayatniksimon Peristaltik xarakat sirkulyar muskul kavatining 
tulkinsimon kiskarishi natijasida buladi (misoli seniz, kupol gozning karamlar ustida 
xrakatnni eslatadi). Bu kiskarishi ximusaing ichak ichida sekin - asta distal 
Yunalishda surilishiga olib keladi. Mayatniksimon xarakati esa 2 xil (xam buylama, 
xam sirkulyar) muskul kavat ishtirokida buladi.
Xazm orginlari rivojlanishi davrida uchraydigan anamaliya. Endi ogiz bushligi 
xakida gapirsakYu. Ogiz bushligi paydo
bulayotgan paytda ustki jagining tanglay plastinkalari bir-biri bilan kushimasdan 
kolishi va bola shu xolda tugulishi mumkin, buri ogiz .deb shunga aytiladi. Ustki lab
o‗rtasidagi bulak balan (bir-tomondan yoki IKKI tomondan ) tutashmay kolishi 
mumkin buni "kuen lab" deb ataydilar. (Tablisa), Ba‘zan kutariluvchi chambar- ichak 
1
Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill 
Livingstone, 2014

---

134 
juda xam kalta bulishi kur ichak- esa juda Yuqoriga (jigarga kadar) kutarilgan bulishi 
mumkin. g‗azm organlari boshidan notugri rivojlanishi natijasida uz. turar joyini 
uzgartirish" mumkin (situs viscerum inversum ).Masalan: Me‘da Taloq chap tomonda 
emas ung tomonga utib kolada, jigarning chap-tomonga utib kolishi xam kup 
uchraydi. Bazan medaning chikish qismi chap tomanga karagan buladi. Bunday xolda 
bu kismga alokador bulgan organlar xam uz joylarini uzgartiradi. Bazan 
organizmning chap tomonida turish" kerak bulgan barcha organlar ung tomonga, ung 
tomonda turadigan organlar chap tomonga utib koladi. Situs vircerum inversa deb 
ataladi.