10.1-chizma. Talab va taklif modeli.
Bu yerda:
P-narx
S -tak lif egri ch iz ig i
D -talab egri ch izig i
Q -m iqdor
E-m uvozanat miqdor va narx.
210
Chizmadan k o ‘rinib turibdiki, talab va tak lif miqdori o ‘zaro teng-
lashganda muvozanat narx yuzaga keladi. Agar ishlab chiqaruvchi tovar
narxini muvozanat narxdan yuqoriroqda belgilasa unda bu tovarga
nisbatan bozordagi mijozlarining bir qismini yo ‘qotadi va aksincha narx
miqdori pasaysa tovarga nisbatan mijozlar talabi miqdori oshadi. Bu
yerda narxdan boshqa omillami o'zgarm as deb olish maqsadga muvofiq.
Narx korxona daromadining asosiy manbai ekanligi quyidagi for
m ula orqali ham ifodalanadi:
П=(Р*и)-с
Bu yerda:
П -korxona foydasi
P-tovarga nisbatan belgilangan narx
U -sotilgan tovarlar hajmi
C -jam i xarajatlar miqdori
Foydadan tashqari narx tovam ing sotilish hajmiga, moliyaviy ko‘r-
satkichlarga, bozor ulushiga ham katta ta ’sir k o ‘rsatadi.
Narx bamisoli barometr kabi bozor holatini ko'rsatib turadi, tovar
narxi pasayib ketsa, tovar bozori kasodlikka y o liq q a n bo‘ladi, tovar naf-
siz b o iib , uni boshqa tovar bilan almashtirish yoki uning sifatini tubdan
yaxshilash zarurligi pul tarkibiga q o ‘yiladi. Narxning iqtisodiy mazmu-
nini uning funksiyalari k o ‘rsatib beradi. N arx nimaga tegishli b o ‘lishi-
dan qat’iy nazar (tovar, xizmat), beshta asosiy funksiyani bajaradi:
• bozor muvozanatini ta ’minlash funksiyasi;
• hisob-kitob, o ich o v funksiyasi;
• iqtisodiy regulyator funksiyasi;
• raqobat vositasi funksiyasi;
• ijtimoiy himoya funksiyasi.
Bozor narxining asosiy xususiyatlari ulam ing doimo o ‘zgarib turish
qobiliyatidir. Narxlar hech qachon sababsiz o ‘zgarmaydi. Yuqori narxlar
esa yuqori sifatli, yangi iste’mol qobiliyatiga ega b o ‘lgan tovarlarga
o ‘matiladi. Narx darajasiga tovam ing raqobatbardoshligi va bozordagi
o ‘m i bog‘liqdir. Narx belgilash maqsadlari: bozor ulushini ko‘paytirish,
qisqa vaqt ichida eng ko ‘p foyda olish, yuqori foyda normasini uzoq
muddat saqlab qolishdan iborat.
Birlamchi narxni aniqlashga vaqt bo'yicha narx darajasini aniq
hisoblash ta ’sir qiladi. Bu hisoblash bozor segmentiga, tovam ing
yashash davriga, talab va taklifning potensial miqdoriga bog‘liq bo'ladi.
211
M arketingda tovar siyosati ijtimoiy tovar ishlab chiqarishning barcha
bosqichlari, yangi ishlab chiqarishning, taqsimlashning, almashuv va
iste’molchining o ‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda yuriti-
ladi. Narxlar faqat iste’moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi
o ‘zgarishlardan ham darak beradi. Narxlaming boshqa muhim vazifasi -
ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilami rag‘batlantirishdir. Narxlar
mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini ko ‘paytirishgina
emas, balki ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham
rag‘batlantiradi.
M arketingda narx bir qancha vazifalami amalga oshiradi:
Rag'batlantirish narxni o ‘zgartirish orqali siz talab va taklifga ta ’sir
qilishingiz mumkin. Davlat ilg‘or tovarlarni ishlab chiqarishni rag‘bat-
lantirish uchun ushbu sohadagi barcha narx cheklovlarini bekor qilishi
mumkin, bu esa ishlab chiqaruvchiga daromad stavkasini oshirishga im
kon beradi va uni yanada intensiv ishlashga undaydi. Sotishni rag‘bat-
lantirishning turli xil usullari mavjud (masalan: qismlarga b o iib sotish,
chegirmalar).
M uvozanat narxlar bozor mexanizmlarining faoliyatida, talab va
tak lif darajasini muvozanatlashuvida muhim rol o ‘ynaydi.
Buxgalteriya hisobi narxlari xarajatlami, tayyor mahsulot hajmi va
ulam i sotish qiymatini hisobga olishga imkon beradi. Bundan tashqari,
tovarlar narxi YAIM va boshqa makro va mikroiqtisodiy k o ‘rsatkichlar-
ni hisobga olish vositasi b o iib xizmat qiladi.
Qayta taqsimlash - narxlar orqali mamlakatning milliy daromadlari
(ijtimoiy mahsulot) aholining turli qatlamlari, hududlar va sanoat tar-
moqlari o'rtasida taqsimlanadi. Masalan, hukumat alkogol mahsulotlari,
tamaki mahsulotlari va avtomobillar uchun yuqori narxlami belgilaydi,
shunda daromadlar zarur tovarlar narxlarini nisbatan past darajada
ushlab turish uchun foydalaniladi.
Qiyosiy narx ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar tomonidan
mahsulotlami bir-biri bilan taqqoslash uchun ishlatiladi. Ayniqsa, agar
ular sifati jihatidan farq qilmaydigan bir xil maqsadga m oijallangan
tovarlar b o isa . Bunday holda, narx ulam i taqqoslash uchun deyarli
yagona
mezon
b o iis h i
mumkin.
Bundan
tashqari,
k o ‘plab
xaridorlaming fikricha, narx darajasi mahsulot sifati darajasini aks
ettiradi: "sifatli mahsulot hech qachon arzon b o ‘lmaydi!" Y a’ni, narx
212
mahsulotni bozorda ("nufuzli narx" deb nomlangan) joylashtirish uchun
vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Signal narxda m a ’lum m a’lumotlar, m a iu m bir bozor signallari
mavjud. Mahsulot narxi orqali sotuvchi bozorni ushbu mahsulotning
qaysi iste’mol segmentiga yo ‘naltirilganligini xabardor qiladi. Masalan,
"Arzon narxlardagi hudud" shiori kompaniyaning mahsulotlari past va
o‘rta daromadli keng iste’molchiga qaratilganligini anglatadi.
Raqobat narx raqobatning asosiy vositalaridan biridir. Talab qonuni-
ga tayanib, firma o ‘z mahsulotlarining narxini pasaytirishi mumkin va
agar ulam ing sifati raqobatchilaming mahsulotlari bilan bir xil darajada
b o isa , sotishning o ‘sishi (shuningdek, bozor ulushi) deyarli
kafolatlanadi.
Iste’moichi uchun narx faqat narx y o rligidagi raqamdan uzoqdir,
chunki, mahsulot uchun to ia n g a n summa iste’moichi yo‘qotishlarining
eng ko‘zga k o ‘rinadigan va osonlik bilan aniqlanadigan qismidir. Ushbu
qism, shuningdek sotib olingan tovarlar miqdori, olingan qoniqish dara
jasini tavsiflashga asos bermaydi. Iste’moichi uchun narx k o ‘p kompo-
nentli: bu iste’moichi sotib olgan mahsulot (imtiyozlar, manbalar, imko-
niyatlar) uchun berishga tayyor b o ig a n imtiyozlar, manbalar, imkoni-
yatlar (shu jum ladan yo‘qolgan imtiyozlar) ning umumiy to ‘plamidir.
Iste’moichi uchun narx va narx y o rligid ag i raqam o ‘rtasidagi farq,
ayniqsa iste’moichi boshqa mahsulotga va boshqa ta ’minot manbaiga
o ‘tganda aniq b o iad i. Kompaniyaning narx siyosatining asosiy m aqsad
lari ishlab chiqaruvchining mahsulotlarini sotishning m a iu m darajasini
ta ’minlash, bozorning m a’lum bir ulushini egallab olish va ushlab turish
va daromadni maksimal darajada oshirishdir. Narx siyosatini ishlab
chiqish jarayonida kompaniya quyidagi jarayonlam i tahlil qilish zarur:
• bozorga kirish uchun raqobatdagi m ab lag iar orasidagi narxning
o ‘mi;
• bozor segmentini saqlab qolish uchun kompaniya mahsulotining
narxini aniqlashning samarali usuli;
• narxlar b o ‘yicha yetakchilik yoki m a iu m bir bozor yoki
segmentda bozor yetakchisiga ergashish;
• yangi tovarlar narxlarini belgilash va boshqarish;
• barcha mijozlar uchun bazaviy narx yoki har xil asosiy narxlar;
213
• raqobatdosh kompaniyaga nisbatan xarajatlar nisbati va ishlab
chiqaruvchining foyda darajasi tahlilini o ‘tkaza oladigan tashkilotlarning
mavjudligi;
• mahsulot narxining maksimal chegarasi, foyda va narx o ‘zgarishi
erkinligi darajasida cheklovlar mavjudligi.
Narxlami belgilashda korxona rahbariyati quyidagi munosabatlarga
alohida e ’tibor berishi kerak:
• "narx - tovarlar" - narx iste’molchilar uchun tovarlaming foydali
xususiyatlarini aks ettiradi;
• "narx - taqsimlash" - sotishni tashkil qilish sotilgan mahsulot nar
xining qiymatiga ta’sir qiladi;
• "narxlar - reklama" - xaridorlaming narxlar to ‘g‘risida xabardor-
ligi ulaming ushbu narxlar darajasiga nisbatan sezgirligini oshiradi.
Tovarlarga narx belgilash sohasida marketing qarorlarini qabul
qilish korxona uchun juda qiyin vazifadir, chunki bu foyda olish vositasi
sifatida narxning alohida roli, shuningdek uning marketing miksdagi
o ‘ziga xos funksiyalari bilan bog‘liq. Narx-navo siyosati mahsulot, tar-
qatish va korxonaning aloqa siyosati bilan chambarchas bog‘liq bo ‘lib,
marketing miksning rivojlanishidagi yakuniy bosqichdir.
M arketing instrumentlari ishlab chiqaruvchi uchun yuqori va iste’molchi
uchun past b o ig a n mahsulot narxini belgilashi mumkinligini har bir
korxona rahbari yodda tutishi kerak.
Dostları ilə paylaş: |