2 Mazkur majmuada “Fan va texnika” faniga doir me’yoriy ta’minot (o‘quv dasturi, ishchi fan dasturi), ta’lim texnologiyalari o‘z aksini topgan. Ushbu o‘quv-uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalarining professor- o‘qituvchilari uchun tavsiya

Madaniyatda tехnika
ning o’rni хususida turlicha qarashlar mavjud. 
Tехnоdеtеrministik kоntsеptsiya tехnikani har dоim insоnga ijоbiy ta’sir ko’rsatishini 
ishоnchli asоslaydi. Ilmiy taraqqiyot va tехnika yutuqlari insоnga ko’plab sirlarni 
оchib, uni ulkan miqdоrda mоddiy bоylik bilan ta’minlaydi. Ilmiy tехnika taraqqiyoti 
bilan bоg’liq barcha muammо va qarama – qarshiliklar, ya’ni tехnik vоsitalarning 
biоsfеrani halоkatga yaqinlashtiruvchi ta’siri aхbоrоt alоqa davri dеb ataluvchi 
insоniyat taraqqiyotining kеyingi bоsqichida ijоbiy bartaraf qilinishini ta’kidlaydilar.
Tехnikani оptimistik bahоlashda 
tехnоkratik nazariya
katta ahamiyatga ega. 
Tехnоkratiya – jamiyatdagi shunday kuchki, u jamiyatning tехnik-tехnоlоgiya 
taraqqiyoti istiqbоli хususidagi ilmiy bashоratida nufuzli ilmiy хulоsalarga tayanadi. 
Yevrоpada XVIII asr охirlaridanоq tехnikaning halоkatli ta’siri haqida хabarlar 
tarqala bоshladi. Turli falsafa maktabining vaqillari tехnika tsivilizatsiyasi, uning 
qattiq«tеmir sur’ati», bеshafqat va ahlоqsizligini ta’kidlab, hayot, tabiat, insоnga 
hurmatsizligini qattiq tanqid qila bоshladilar. Ular jamiyatda tехnikaga sig’inish, uni 
ilоhiylashtirish hоlati sоdir bo’layotganiga, tехnika zamоnaviy tsivilizatsiyaning оfati 
bo’lajagiga o’z e’tibоrlarini qaratdilar. Tехnikaning nazоratsiz taraqqiy etishi 
ekоlоgik muammоlarni tug’dirdi, harbiy sanоat kоmplеkslarining kеng rivоjlanishiga 
sabab bo’lib, оqibatda insоnni tехnikaning ijrо qismiga aylantirib qo’yadi. 
Agar nazariyotlarning bir qismi tехnikaga pеssimistik nazar bilan qarab, 
an’anaviy jamiyatga qaytishni yagоna yo’l dеb qarashayotgan bo’lsalar, bоshqalari 
esa tехnikaning agrеssivligi va murоsasizligini ta’kidlab, insоn bunday sharоitda 
faqat bitta ilоji bo’lgan usul bilan qarshi turishi mumkin, ya’ni kuchi еtgancha 
tехnоmadaniyatning parchalanishiga yordam bеrishi kеrak, dеb hisоblaydilar. 
Birоq barcha muammо tехnikaga emas, balki insоnning o’ziga bоg’liq. Tехnika 
ahlоqiy jiхatdan mustaqil оlam emas, uning majmui хususiyatida jamiyatning 
qadriyat tuzilmasi paydо bo’ladi. «Tехnika – insоn» ziddiyatlarining bartaraf qilinishi 
yangi tipdagi insоnning shakllanishiga bоg’liq bo’lib, bu fan-tехnika taraqqiyotidagi 
biоsfеrik tamоyillarini hisоbga оluvchi, tabiat va insоn munоsabatlarini 

---

106 
uyg’unlashtirishga harakat qiluvchi fan-tехnikaning bоsh muammоlarini оqilоna hal 
qilishni ta’minlоvchi sifatga ega bo’lgan yangi insоndir. 
Biоsfеrik 
tamоyilning 
asоschilari 
V.I.Vеrnadskiy, 
K.E.TSialkоvskiy, 
A.L.CHijеvskiy bo’lib, bu nazariya Dj. Fоrrеstоr, D.Mеdоus , M.V.Mеsоrоvich, 
Е.Pеstеlе, A.Pеchchеn kabi Rim klubi оlimlarining asоslarida takоmillashtirildi. 
Biоsfеrik tamоyil yеrning evolutsiyasini umumiy gеоlоgik, biоgеnik, ijtimоiy va 
madaniy jarayon sifatida qaraydi, planеtaning kоevоlyuttsiya asоsida tabiiy va sun’iy 
hamkоrlikda rivоjlanishi zarurligini ko’rsatadi. Buning uchun оmma оngida “hayotga 
etikaning tan bеrishi” ni singdirish lоzim ( A.SHvеytsеr), bunga О.Lеоpоld 
tоmоnidan ishlab chiqilgan “aksiоlоgik uchlik” tushunchasi asоs bo’lishi mumkin, 
ya’ni insоnning atrоf muhit bilan o’zarо munоsabatini quyidagi qadriyat mеzоnlari 
bеlgilashi lоzim: butunlik, barqarоrlik va go’zal оlam.
Insоniyat bu qadriyatlarga amal qilib, sifatli yangi iqtisоdiy tip “hayot iqtisоdini” 
yaratishga qоdir bo’ladi. “Hayot iqtisоdini” ilmiy –tехnika taraqqyoti yutuqlarini 
inkоr еtmagan хоlda na ishlab chiqarishda eng yuqоri miqdоriy manfaatni na birоr 
kеrakli jоydagi zarur miqdоrdagi va zarur sifatdagi bоylikni ko’zlab ish tutadi. 
L.Mamfоrd yozishicha: “Bunday iqtisоdiyot har qanday tirik jоn, har qanday jamоa 
uchun zarur bo’lgan хilma хil bоylik va kеchinmaga ega bo’lishni taqazо qiladi, 
nеgaki tug’ilgandan tо оlgungacha uning individual hayoti shunday o’tsin”.
Tabiiy va sоtsial, tabiiy va sun’iy jarayonlarning o’zarо ta’sir alоqadоrligini 
оptimallashuvini ekоlоgik madaniyatni bоshlanishi dеb hisоblash mumkin. Bu 
insоniyat tоmоnidan tabiiy va sun’iy ikki tizimning tеng huquqligini tan оlish 
dеmakdir. Ayniqsa, bu qishlоq хo’jalik sоhasi uchun o’ta ahamiyat kasb etadi. 
Hоzirgi zamоn qishlоq хo’jaligi uchun mahsuldоrlik va tоvar ishlab chiqarish hajmi 
asоsiy stratеgik maqsad emas, gap ekоlоgiya qоnuniyatlariga muvоfiq tabiiy 
rеsurslardan оqilоna fоydalanish, atrоf muhitni asrashdan ibоrat. Sanоat ishlab 
chiqarish uchun ekоlоgik qоnunlarga tabiat rеsurslariga tеjamkоrlik asоsida 
yondоshish imkоniyatini bеruvchi tехnik va tехnоlоgiyani yaratishdangina ibоrat 
bo’lmay ayni paytda insоnning mavjudligi va yashash muhiti - biоsfеrani asrash, 
qayta tiklashdan ibоratdir . 
XIX asrning so`ngi choragi va XX asrning boshlarida ta`sir doiralari va mol 
sotiladigan bozorlarni qo`lga kiritish uchun kurashda transport juda muxim rol 
o`ynaydi. 
XIX asrning 70 yillarida paravozsozlikni taraqqiy ettirishdagi boshlang`ich davri 
tugadi. Paravozni takomillashtirish paravoz quvvatini va tortish kuchini oshirish 
yo`lidan bordi. XIX asrning oxirida effekti kam bo`lgan bu mashina urniga 
dvigatellar, chunonchi, ichki yonuv dvigateli elektr dvigateli yaratishga harakat qilina 
boshlandi. 1895 yildayoq Angliya va AQSH ning eng yirik shaharlarida konko 
o’rniga tramvay ishlatildi. 10 yil ichida temir yo`l elektr tarmoqlarining uzunligi 2260 
km yetdi, shundan 1139 km Germaniyada edi. 1901 yildan boshlab, Parijning shahar 
atrofiga boradigan temir yo`l liniyalarida elektrdan foydalanildi. 
XIX asrning ikkinchi yarmida paroxodlar takomillashtirila boshladi. Kemalar 
qurishda po`lat keng ishlatila boshlandi. 1900 yilda misli ko’rilmagan katta kemalar 
uzunligi 200 metr, suv sig`dirish xajmi 20000 tonna keladigan kemalar paydo bo`ldi. 
Passajir kemalarining yurish tezligi 20 uzelga, ya`ni soatiga qariyib 40 km ga 
yetkazildi. Temir yo`l qurilishining keng ko’lamda avj oldirib yuborilishi, dengiz 
transportining yelkanli yog`och kemalaridan bug` kuchi bilan yuradigan po’lat 

---

107 
kemalarga batamom o’tishi mashinasozlikning rivojlanishi bularning hammasi metall 
ishlab chiqarish miqdorining ko’paytirilishining va metall sifatini yaxshilanishini 
talab etadi. 
XIX asrning 70 yillari o’rtalarida Bessemer usuli metallurgiyada mustahkam 
o’rin oldi. AQSHda 1880 yilda qo`yilgan hamma po`latning 86 % ga yaqini Bessemir 
usuli bilan tayyorlandi. Amerikadagi yirik zavodida 1870 yil bitta konverterda 
xaftasiga 126 tonna po`lat olingan bo`lsa, 1903 yilda xuddi o`sha zavodning uzida 
xaftasiga 7850 tonna po`lat olinadigan bo`ldi. Ayni zamonda Marten pechlari xam 
takomillashtiriladi, dastlabki Marten pechining sig’imi 1,5 tonna edi, lekin 1880 
yildayoq 10-15 tonna metall sig`adigan pechlar qurila boshladi. XIX asrning 
boshlarida esa, bir yo`la 100 tonnagacha va undan ham ortiq tayyorlaydigan 
martenlar paydo bo`ldi. Bessemer va Marten usullarida po`lat eritilganida zararli 
aralashtirilmaganlarni – olitingugurt va fosforni chiqarib yuborish mumkin 
bo`lmaydi. SHu sababli, bu usullar keng tarqalganidan so`ng Bessemerlar 
konvertlarida va Marten pechlarida metalni fosforlantirish muammosi tug`ildi. Bu 
vazifani ingliz metallurgiya Sidney Tomas (1850-1885) muvaffaqiyatli ravishda xal 
qildi.
Tomas kashfiyotining axamiyati g`oyat katta. Bu kashfiyot fosforli temir 
rudalaridan eritib olingach cho`yanni po`latga aylantirish masalasi to`la xal qildi. 
Tomas usuli metallurgiya ishlab chiqarishda tez tarqaldi. Metallurgiya faniga asos 
solgan olimlar orasida rus olimi D.K.CHernovning har xil xaroratlarda po`latning 
o’zgarish sohasida olib borgan va XIX asrning 70 yillarida e`lon qilingan tadqiqotlari 
metallografiya, ya`ni metallning tuzilishi haqidagi fanga asos soldi. 
F.Osmondning «Temir po`lat va cho`yanda bo`ladigan o’zgarishlar tug`risida» 
degan asari (1888) D.K.CHernov ishlarining bevosita davomi bo`ldi. Frantsuz Le-
SHatel’e birinchi marta (1887) tadbiq etgan. Termik analizidan keng sur`atda 
foydalanib temir-uglerod qotishmalarida bo`ladigan o’zgarishlar temperaturasini juda 
aniqlik bilan topdi va tegishli kretin nuqtalarining yangicha belgilarini kiritdi. 
Metall ug`itlar, har xil kislotalar, tuzlar, buyoqlar va portlovchi moddalar 
tayyorlash uchun zarur bo`lgan sul’fat kislotadan XIX asrning 70 yillariga kelib keng 
sur`atda foydalaniladigan bo`ldi. Sanoat uchun sul’fat kislota mineral xom ashyodan: 
oltingugurtdan rux, gipsdan, fero-sul’fatlardan, shuningdek, rangli metallurgiya 
parxonalarining pechlari sul’fatli rudalarini asosan, oltingugurtli kol’chedan iborat 
rudalarini kuydirish natijasida xosil bo`ladigan gazlardan ishlab chiqariladigan 
bo`ladi.
Bu davrda soda ishlab chiqarish soxasida ham katta o’zgarishlar ro`y berdi. 
Bel’giya injeneri Ernest Sol’ve sun`iy soda olishning ammiak usulini taklif etdi. Bu 
usul XIX asrning oxiridan to xozirgi asrning 20 yillarigacha soda ishlab chiqarishning 
butun dunyoda eng asosiy usul bo`lib keldi. Sol’ve ixtiyor etgan usul soda ishlab 
chiqarishning kuchaytirishga yordam berdi. Ammo XX asrning boshlaridagina rus 
olimi P.P.Dotef ammiak soda protsessining nazariy asoslarini tadqiq etgandan 
keyingina bu ximiyaviy maxsulotni ishlab chiqishining ancha tez oshirishga shart-
sharoit tug`ildi. 1887 yildan 1910 yilgacha soda ishlab chiqarishning ikki baravardan 
ziyod kuchaydi. 1870 yilda 1,7 mln tonna neft’ olingan bo`lsa, 1913 yilda 52,3 mln 
tonna neft’ olindi. 
Neft’ xaydaladigan apparatlardan birinchi 1874 yilda rus injeneri A.Tavrizov 
yaratdi. 1985 yilda Bakudagi nobel zavodida quyidagilardan iborat ishlaydigan 

---

108 
birinchi bateriya o’rnatildi. 1900 yilga kelib, uzluksiz ishlaydigan kublar neftini qayta 
ishlash sanoatida eng asosiy o’rinni ishg`ol etdi. 1902 yildan 1912 yilgacha butun 
dunyoda ishlatiladigan benzin miqdori 3276 tonnadan 376,8 ming tonnaga yetdi, 
ya`ni 11,5 marta oshdi. 
XIX asrning oxirlarida ximiya sanoatini muxim tarmoqlaridan bir buyoq ishlab 
chiqarish tarmog`ini rivojlantirish davom etdi. Germaniya sanoat miqyosida Nil 
buyog`i (indigo) sintez qismiga ko`p mablag` xamda vaqt sarflandi. Sintetik yo`l 
bilan indigoni 1800 yilda A.Bayer (1835-1917) xosil qildi, ammo sanoatda indigo 
ishlab chiqarishni rentabelli qilish uchun 17 yil kerak bo`ldi. SHundan keyin 
Hindistonda indigo beradigan o`simliklar o`stirish to`xtatildi, shundan chorak asr 
muqaddam esa Frantsiyada sintetik tselofan ishlab chiqarila boshlanganidan keyin 
marena etishtirish ham tuxtatilgan edi. 
XIX asr oxiri XX asr boshlarida ximiya sanoatini rivojlanishiga elektro texnika 
sohasida erishilgan yutuqlar ham tobora ko`proq yordam bera boshladi. Osh tuzini 
eletroliz qilish yo`li bilan g`oyat ko`p miqdorda olinadigan arzon xlor va xlorli 
xosillar sun`iy bo`yoqlar ishlab chiqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida mashinasozlikning taraqqiy etishi 
ham mashinalar sifatini yaxshilari va mashinalarning ish tezligini oshirish yo`lidan 
bordi. XIX asrning ikkinchi yarmida nazariy tadqiqotlarning yangi soxasi chiziqcha 
metallurgiyaning kesish nazariyasi vujudga keldi va rivojlandi. Bu soxa 
sanoatsozlikka asos bo`ldi. 
Metallarni kesish protsessini ilmiy jihatdan tekshirishga Peterburg institutining 
professori I.A.Time asos soldi, u o’z asarlarida kesishning asosiy qonunlarini ta`riflab 
berdi, qirindi xosil qilish jarayonini tekshirish bu fanning rivojlantirish uchun eng 
muxim ahamiyatga ega deb hisoblanadi. Amerika olimi Teylor 1880 yildan 1906 
yilga o`tgan davr ichida tokarlik ishlarida bo`ladigan kesish rejalarini imperik yo`li 
bilan topdi. Bu xulosa katta axamiyatga ega bo`ldi. elektr rolining oshuvi ko’rib 
o`tilayotgan davr texnikasining o’ziga xos xususiyati edi. 
1876 yilda mashxur rus ixtirochisi F.N.YAblochkov «Elektr shami» deb 
atalgan lampani – yorug`likning ilgari ishlatib kelgan regulyator yordamida manbaini 
ixtiro etdi. YAblochkov «shami» chamasi ikki soat yonib turar edi. XIX asrning 
oxirlaridan tejamli va foydalanishni ancha qulay lampalar – chug`lanish lampalari 
ishlatila boshlandi. CHo`g`lanish lampalarini takomillashtirish soxasida rus 
ixtirochisi A.N.Lodiginning ishlari aloxida o’rin tutadi. 
Edison elektr lampa bilan yoritishda ommaviy foydalanishni ta`minlash uchun 
1882 yili markazlashtirgan elektr stantsiyasi barpo etish fikrini amalga oshirdi, bu 
fikrni YAblochko 1879 yildayoq maydonga tashlagan edi. N’yu-Yorkda edison 
qurgan birinchi issiqlik elektr stantsiyasi yuzlarcha iste`molchilarni energiya bilan 
ta`minlay boshladi. O’zi bel’giyalik bo`lib, Frantsiyada ishlagan Z.Gralin (1826-
1901) 1869 yilda yangi tipdagi generatorga imtiyoznoma oldi. Gralin ixtiro etgan 
generatorni 1873 yil imtiyozda nemis elektro texnigi F.Xefner-Al’teneka (1845-1904) 
takomillashtirdi. 
Yevropada XIX asr 70 yillaridayoq, ya`ni Gralin elektromagnitli generator 
barpo etgandan keyin ko`p o`tmay elektr energiyasini uzatishga harakat qilindi. 
Frantsuz fizigi Depre (1843-1918) ham xuddi shunga o`xshash yo’l bilan isbotlab 
berdi. Depre 1881 yilda elektriklarni Parijda bo`lib o`tgan birinchi xalqaro 
kongressida elektr energiyasini uzatish va taqsimlash to`g`risida axborot berdi. Depre 

---

109 
elektr uzatishdagi dastlabki tajriba liniyasini 1882 yilda Myunxen ko’rgazmasida 
uzunligi 57 km bo`lgan Misbax-Myunxen liniyasida amalga oshirdi. 1991 yilda 
Frakfurt-maynda tashkil etilgan elektr ko’rgazmasida Dolivo-Dobrovalenniy elektr 
energiyasini qariyib 170 km masofaga 3 fazali tok yordamida uzatishni jahonda 
birinchi bo`lib amalga oshirdi. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida ishlab 
chiqishining yangi soxalari tarkib topa boshladi. Bu soxalar keyinchalik jamiyat 
hayotining moddiy sharoitini tubdan uzgartirib yubordi. Bu esa yangi dvigatelning 
ixtiro etishi tufayli mumkin bo`ldi. Turt taktli dvigatel’ printsipinii 1862 yildayoq 
frantsuz injeneri A.Bode Rosh maydonga tashlagan bo`lib, ammo bu printsipidan 
foydalangan edi. Ottaning gaz bilan ishlaydigan turt taktli dvigatelga Parijda 1878 
yili tashkil qilingan jahon kurgazmasida yuksak baho berdi.
Benzin bilan ishlaydigan engil dvigatellar yaratish soxasida nemis ixtirochisi 
Godlib Daymler (1834-1900) katta yutuqlarga erishdi. U avtomobil’ motorli qayiq va 
mototsiklga urnatilgan. Uz dvigateli uchun 1885 yilda imtiyoznoma oldi. Daymler 
yaratgan ikki tsilindrli dastlabki dvigatelning quvvati ѕ ot kuchiga teng bo`lib va ish 
minutiga 800 marta aylanar edi. Frantsiya avtomobil’ klubining katta mukofotini 
olish uchun 1906 yilda o`tkazilgan poyga dvigatellar quvvatining 100-130 ot kuchiga 
etkazilganligini kursatdi. 
Birinchi aeroplanni ajoyib rus ixtirochisi A.F.Mojayskiy (1825-1890) yaratdi. 
1876 yilda Peterburgda Mojayskiy modellarining uchishi omma oldida namoyish 
qilindi. Bu tug`rida matbuotda xayrixohlik bildirgan fikrlar boslib chiqdi. Mojayskiy 
samolyoti yerdan ko`tarilib, kichikroq masofaga uchib bordi. SHundan keyin og`ib, 
erga chap qanoti bilan yiqildi.Bunday tajribalar boshka konstruktorlarning qilingan 
ishlarida ham sodir bo`ldi 1900 yillarning boshlarida Amerikada aka-uka CHilbur va 
Orvila Raytlar-janubiy karolinalik velosiped fabrikalari uz ishlarini boshladilar 1903 
yilda ular uzlarini tajriba planeri ichki yonuv dvigateli urnatdilar Aka-uka Raytlar ana 
shu oddiy aeroplanda bir necha uchib kurdilar, aeroplan ancha kuchli shamolda 
sekundiga 4-5m uzel tezligi bilan uchdi. 186- 89 yillardayok nemis olimi G. Gerts 
elektromagnit to`lqinlari tarqalish faktini jahonda birinchi bo`lib tajriba yo`li bilan 
isbotladi. 1895 yil 7 mayda rus olimi A.S.Popov (1895-1906) rus fizigi matimatigi 
jamiyatining 
Petergburgda 
o`tkazilgan 
majlisda 
jahonda 
birinchi 
bo`lib, 
radiopryomnik namoyish qildi. Ana shu kun radio tug`ilgan kun hisoblanadi. Popov 
shundan keyingi tajribalar natijasida 1896 yil 24 martda Ispaniya tarixida birinchi 
o`laroq 250 metr masofaga radiotelegraf uzatishni amalga oshirdi. Bundan uzatuvchi 
va qabo`l qiluvchi antennalardan foydalanildi. 
SHotlandiyada tug`ilib, Amerikada yashagan A.Bell 1876 yilda telefon 
apparatiga birinchi bo`lib imtiyoznoma oldi. O`sha vaqtga kelib, telefon yaratish 
g`oyasi juda keng tarqalgan edi. Telefonni takomillashtirish soxasida ko`pgina 
ixtirochilar ishladi. 1878 yilda bir-biridan mustaqil ravishda ingliz D.YUz va 
amerikalik T.Edison telefonni takomillashtirdilar. Dastlabki telefon stantsiyasi AQSH 
dagi N’yu-Gavanada 1878 yilda ishga tushirildi. 1877 yilda juda ajoyib bir kashfiyot 
qilindi. G.Edison ovoz yozib olish va uni takror ettirish apparatini fonografni yaratdi. 
Fonograf asosida grammafon va mexanik usulda ovoz yozib olish uchun 
ishlatiladigan boshqa asboblar vujudga keldi.
Frantsuz aka-uka L.J.Lyum’er va O.M.Lyum’er kinomotografni yaratdi. Ana shu 
apparat yordamida 1885 yilning martida kinoplyonkaga olingan fil’m tajriba 
maqsadida ko’rsatildi. 

---

110 
XIX asrning 70 yillarida magazinli tez otar miltiqni ixtiro qilindi. Ammo tutunli 
porox ishlatilishi bu miltiqni qulay jangovor sifatlarini kamaytirar edi: magazinli 
miltiqdan tez-tez otish vaqtida tutun tarqalishiga ulgura olmay, otuvchilarga nishon 
yaxshi kurinmas edi. SHunday qilib xarbiy ish praktikasi kam tutunli yoki tutunsiz 
porox kashf etish vazifasini qo`ydi. 
1884 yilda frantsuz olimi V’ela printsipli tutunsiz porox tayyorlashga muvaffaq 
bo`ldi. Rossiyada Mendeleev frantsuzlardan mustaqil ravishda tutunsiz poroxning 
sirini topdi. 1891 yilda zavodda Mendeleev usulida tutunsiz porox tayyorlana 
boshlandi. Boshka mamlakatlarda - Angliya, AQSH, Germaniyada ham XX asr 
boshlariga kelib tutunsiz porox ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi. Miltiqni 
takomillashtirish va poroxni yaxshilanishi bilan birga, yaxshiq kurollangan juda ko`p 
nemislarning siquviga qarshi kuch qo`yadigan va ko`plab o`t ocha oladigan tez otar 
artilleriya ham takomillashtirilib borildi. 
1893 yil Frantsiyada artelleriya yangi turi ancha tezotar to`p paydo bo`ldi. XIX 
asrning ikkinchi yarmidan boshlab, birinchi portlovchi moddalar paydo bo`ldi. 1854 
yilda rus ximigi N.N.Zinin portlovchi modda sifatida nitroglitsirin ishlatishni jahonda 
birinchi bo`lib taklif qildi. 
YAngi portlovchi modda tayyorlash soxasida ish SHvetsariyaga o`tdi, 
SHvitsariyada bu ish bilan A.Nobel’ shug`ullandi. 1888 yilda Nobel’ nitroglitsirinli 
porox balistitni taklif qildi. SHvetsariyalik Nobel’ Frantsiya, Germaniya va boshka 
mamlakatlarda yangi portlovchi modda ishlab chiqaradigan fabrikalari uni juda 
boyitib yubordi. 
Ichki yonuv dvigateli urnatilgan gusunitsali, zirxli, artilleriya bilan qurollangan 
tank Somma daryosi yonida 1916 yil 15 sentyabrdagi jang sharoitida bir necha marta 
inglizlar tomonidan ishlatildi. Atakaga yuborilgan 32 tankdan bevosita jangda faqat 
18 tasi ishtiroq etdi. Tanklarning nixoyatda oddiy bo`lganligiga qaramay 1917 yilning 
20 noyabridayoq inglizlar Nabra yonida atakaga 378 ta tankni yubordilar. Tank 
daxshatli jangquroliga aylandi.
ХХ asr o’rtalarida fan va tехnika taraqqiyoti kuchli aхbоrоtlar yig’imini paydо 
qildi. ОAV – matbuоt, kinо, radiо, tеlеvidеniya, kоmpyutеr alоqasi zamоnaviy sоtsial 
madaniyat jarayonida salmоqli o’rinni egallay bоshladi. ОAV yoki buning bоshqacha 
mass media dеb nоm оlgan turi aхbоrоt uzatishdagi kanallarnirning ko’pligi, tеzligi 
va uzоq ishlashi bilan ulkan hajmdagi aхbоrоtlarga ega bo’lmоqda. 1940-1950 
yillarda G.M Makmоеn asarlarida оmmaviy kоmmunikatsiya birinchi marta 
madaniyatning yangi tipi, va kishilarning ijtimоiy munоsabatdagi mutlaqо yangi tipi 
sifatida ta’riflandi. 
Uning fikricha bu vоsita insоnlarning aхbоrоt оlishdagi raqоbat kurashda 
qudratli kuchga aylanadi.
ОAV elеktrоn tехnika va yo’ldоsh tехnika alоqalaridan fоydalanib, kishilarni 
ijtimоiy hоdisalar va madaniy bоyliklarni bir vaqtda idrоk qilishga undaydi. G.M 
Makmоеn ta’riflaganidеk “hammabоp va оmma yoqtiradigan yangi dunyoviy 
elеktrоn madaniyati” shakllanmоqda edi.