Ilmiy-amaliy konferensiyasi
Yüklə 33,33 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI in-academy.uz/index.php/si 103 cho’zilgan. Uning kengligi 50-60 km bo’lib, shimol va janubdan past tog’lar bilan o’ralgan. Okrugning bu qismida Zarafshon daryosining uchta ko’hna qayirlari bo’lib, ular lyossimon yumshoq jinslardan tuzilgan. Shu sababli soy va mavsumiy suvlar yuvib, juda ko’p jarlar hosil bo’lgan. [1.75-78 b.] Havzada landshaftlarini hosil qiluvchi asosiy omillar. Landshaftlar turli omillar ta’sirida shakllanadi. Omil so‘zi lotincha factor – “yaratuvchi”, “ishlab chiqaruvchi” ma’nosini anglatadi. Omil deb qandaydir bir jarayonning uning xususiyatini belgilab beruvchi harakatlantiruvchi kuchiga, sababiga aytiladi. Landshaft hosil qiluvchi omillar landshaftlarda turli sifat va xususiyatlarning shakllanishida turlicha ahamiyat kasb etadi. Agar landshaftlarning shakllanishida ma’lum bir turdagi omillar ahamiyatli hisoblansa, ularning tabaqalanishi yoki rivojlanishida boshqa bir turdagi omil muhim ahamiyat kasb etadi. Landshaftlarning hosil bo‘lishi, mavjudligi va rivojlanishi eng avvalo uning komponentlari (tog‘ jinslari, havosi, suvlari, o‘simligi va hayvonotlari)ning o‘zaro ta’siri va aloqadorligining natijasidir. Landshaftlarning turli komponentlari turlicha xarakterga egadir. Ularning har biri o‘ziga xos qonuniyatlar asosida rivojlanadi, ularning har biri o‘ziga xos o‘zgarish kuchi va jadalligiga ega. Landshaftlarning hududiy tabaqalanishi xususiyatlari esa turli xil omillar bilan belgilangan. Hududiy tabaqalanishga sabab bo‘ladigan geografik jarayonlar uchta asosiy omil ta’sirida ro‘y beradi. Bular quyosh energiyasi, Yerning qa’ridan ta’sir etadigan kuchlar va gravitatsiya energiyasidir. Bu omillarning har birining o‘z vazifasi bor va har biri har xil ahamiyatga egadir. Ularning ichida ko‘p tomonlama va muhim ahamiyatga ega bo‘lgan omil bu quyosh energiyasidir. Bu omil Yerning shakliga bog‘liq holda landshaftlarning zonal xususiyatlarini belgilaydi.Quyosh energiyasi landshaftda ro‘y beradigan barcha aylanma harakatlarda va oqimlarda ishtirok etadi. Elementlarning radioaktiv parchalanishi oqibatida hosil bo‘ladigan Yerning ichki energiyasi asosan tektonik jarayonlarda aks etadi. Tektonik jarayonlar o‘z navbatida gravitatsiya energiyasini o‘zgartirib, landshaftlarning o‘z vazifasini bajarishiga ham ta’sir etadi. Gravitatsiya energiyasi esa deyarli doimo moddaning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish jarayoniga ta’sir etib turadi. Xullas, har bir energetik omil o‘ziga xos vazifani bajaradi. Landshaftlarning tashkil topishida suv ham katta ahamiyatga egadir. Namlikning almashinish jarayoni - atmosferaga namlikni kirib kelishi, uning havo massalari bilan ko‘chib yurishi, yog‘in-sochin, oqim hosil bo‘lishi, bug‘lanish va suvning turli fasllarda turlicha agregat holatda bo‘lishi landshaftlarning hosil bo’lishi va rivojlanishi jarayonida turli vazifalarni bajaradi. Landshaftlarning hosil bo‘lishi va turli morfologik qismlarga bo‘linishida geologik-geomorfologik omillarning ham ahamiyati kattadir. Bular tog‘ jinslarining tarkibi, ularning qatlam-qatlam bo’lib yotishi, yangi tektonik harakatlarning jadalligi, relyef va boshqalardir. Landshaftning organik dunyosini asosan o‘simlik, hayvonot va mikroorganizmlar tashkil qiladi. Ularning yig‘indisi, ya’ni tirik modda landshaft tashkil qiluvchi eng faol omil hisoblanadi. Landshaftdagi moddaning biologik aylanishi jarayonida organik modda o‘zidan energiya ajratib, organik birikmalarning minerallanishi ro‘y beradi. Hozirgi hayot asosan moddaning biologik aylanishi shaklida bo‘lib, kimyoviy elementlarning ko‘chib yurishining eng asosiy xususiyatlarini belgilaydi. [2. 50 – 52 b.] Landshaftlarning hosil bo’lishida inson faoliyati ham kuchli ta’sir ko’rsatadi.Bunda tabiiy landshaaftlarning antropogen landshaftlarga aylanishida antropogen omil asosiy kuch bo’lib xizmat qilmoqda.Shuning uchun ham inson faoliyati ta’sirida o’zgartirilgan landshaftlarni antropogen landshaftlar emas balki antropogen omillar ta’sirida o’zgargan landshaftlar desak ham bo’ladi. Xulosa. O’rta Zarafshoh havzasi hududida ham antropogen omillar ta’sirida landshaftlar |