D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

Italiyada birinchi elektr stansiya
barpo etildi. Keyinchalik bunday elektr stansiyalar Yangi Zellandiya, Amerika 
Qo‘shma Shtatlari va Yaponiyada qurilib, ishga tushirildi. Geotermal manbalar 
500 dan 5000 metrgacha chuqurliklarda bo‘ladi.
Hozir dunyoda 120 dan ziyod geotermal elektr stansiyalar ishlab turibdi. 
Ularning quvvati 3,6 million kilovatt soatga teng.
Yer ostidan chiqayotgan qaynoq suvlarning issiqlik energiyasidan nafaqat 
elektr stansiyalarida, shuningdek shaharlarni issiq suv bilan ta‘minlashda, 
issiqxonalarda arzon mevalar va sabzavotlar yetishtirishda, gullar o‘stirishda ham 
foydalaniladi. Masalan, Islandiyaning poytaxti-Reykyavik dunyodagi eng toza 
shahar sanaladi. Uning kommunal xo‘jaligi kop‘mir, neft, gaz va o‘tinsiz ishlaydi. 
Shahar yer ostidan chiqayotgan issiq suv bilan isitiladi va ta‘minlanadi. Issiq 
xonalarda yil davomida gullar o‘stirladi va sabzavotlar yetishtirladi. 
Amalda 
geotermal 
suvlarning 
ishlatilishi 
Tibbiyotda
Elektr energiya 
olishda va h.k. 
Yod va brom 
olishda 
Isitish vositasi 
sifatida 

---

55 
Geotermal suvlar ko‘pincha minerallangan, ya‘ni unda ko‘p miqdorda tuzlar 
erigan bo‘ladi. Shuning uchun ularning bevosita issiq suv ta‘minotida foydalanish 
va issiqligidan foydalanib ishlaydigan elektr stansiyalar qurish imkoniyati 
cheklangan.
Dunyo dengizlari
– biosferani me‘yorlashtiruvchi eng muhim manbalaridan 
biri. Shuningdek, ularda juda katta biologik va mineral boyliklar zahiralari 
mavjuddir Dengiz va daryolardagi suvning umumiy hajmi 1362200 ming km
3
. 
Dengizning atmosfera bilan o‘zaro ta‘siri Yerdagi ob-havo sharoiti va iqlimning 
shakllanishiga katta ta‘sir ko‘rsatadi. 
Dengiz suvi turli mineral moddalarga boy chuchuk suv olish manbai sifatida 
xizmat qiladi. Dunyo dengizi – juda katta miqdordagi osh tuzi zahirasiga ega 
bo‘lib, unda 180 mingga yaqin organizm turlari – kichik bakteriyadan tortib, yirik 
kitlargacha 
panoh 
topgan. 
Dengizda 
yashovchilarning 
biomassasi 
tadqiqotchilarning ma‘lumotiga ko‘ra 60 milliard tonna (quruqlikda 
yashovchilarning umumiy biomassasi taxminan 10 milliard tonna). Bugungi kunda 
inson oziq-ovqatidagi oqsillarning 10% iga yaqini dengizlardan olinadi. Ko‘pgina 
mamlakat aholisi uchun dengiz mahsulotlari asosiy taom hisoblanadi. 
Insoniyatning bu ―go‘sha‖si ―jahon‖ ―axlatxona‖siga aylanib bormoqda. 
Chunki 
ummonga 
inson 
faoliyati oqibatida to‘planadigan chiqindilar 
tashlanmoqda. Kimyoviy sintez sanoati paydo bo‘lgunga qadar bu ―tabiiy 
axlatxona‖ga nima tashlansa, ularning barchasi biologik siklga qo‘shilib, tarqab 
ketardi. Biroq insonning turli sun‘iy moddalar ishlatishi tufayli, dengiz tabiiy 
muhitining buzilishi jarayoni, ifloslanishi va zaharlanishi toboro ortib bormoqda. 
Dunyodagi 
dengizlarning 
ifloslanishi 
ko‘plab 
mamlakatlar 
neft 
mahsulotlarini dengiz orqali tashishni keng yo‘lga qo‘yishi bilan ham bog‘liqdir. 
Suvning neft va uning mahsulotlari bilan ifloslanishi hayvonot va o‘simlik dunyosi 
uchun juda xatarlidir. Neft, mazut bilan qoplangan Atlantika okeani, O‘rta Yer 
dengizi, Fors ko‘rfazi va boshqa dengizlarda o‘n va hatto yuz minglab qushlar 
halok bo‘ladi. To‘g‘ri, odamlar ularga yordam berishib, yuzlab qushlarni 
qutqarishga muvofiq bo‘lishadi, ammo minglab jonzotlar qirilib ketadi. 

---

56 
Ilgarigi vaqtlarda iflos suvlar dengizga quyilsa, u dengiz muhitida erib 
tozalanadi, degan tushuncha mavjud edi. Haqiqatan, dengiz iflos suvlarni tozalash 
qobiliyatiga ega. Bu jarayonda dengiz organizmlari, masalan, mallyuskalarning har 
xil turlari katta rol o‘ynaydi. Ammo dengizning o‘z-o‘zini tozalash qobiliyati ham 
cheksiz emas. 
Dengizni ifloslantirayotgan asosiy manba nimalardan iborat? Birinchidan, 
dengizga daryo suvlari orqali sanoat va qishloq xo‘jaligi chiqindilari tashlanadi va 
shahar oqava suvlari quyiladi. Bu taxminan ifloslantiruvchilarning 40% ini tashkil 
etadi. 30% ifloslantiruvchilar dengiz transport vositalari ulushiga to‘g‘ri keladi. 
Bunda dizel yonilg‘isi chiqindilari, kemalarni yuvish, tozalash, ballistik 
quyilmalarni to‘kish va boshqalarni eslab o‘tish kifoyadir. Ayniqsa, neft va neft 
mahsultolari yuklangan tankerlarning halokati, dengiz tubiga o‘rnatilgan neft 
quvurlari, suv osti atom kemasining ishdan chiqishi, dengizdan neft qazib olish 
katta zarar keltiradi. 
Hozirgi vaqtda Orol, Boltiq, Qora, Yapon, Oq va boshqa dengizlarda juda 
murakkab ekologik holat yuzaga kelgan. Bugungi kunda dengizlardagi ekologik 
holatlarni yaxshilashning bir necha yo‘llari ma‘lum: dengiz qirg‘oqlarida 
chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkil etish, zaruriy miqdorda tozalash inshootlarini 
qurish, antropogen ta‘sirlarni kamaytirish va boshqalar. 
Dunyo dengizlarining qirg‘oqlariga yaqin joylashgan sanoat ishlab chiqarish 
chiqindilari va unga quyiladigan daryolar suvi bilan ifloslanishi ahvolni yanada 
qiyinlashtiradi. Ba‘zi taraqqiy etgan mamlakatlar dunyo dengizlarining tubiga atom 
ishlab chiqarishidan hosil bo‘lgan faolligi yuqori chiqindilarni ko‘madilar (AQSH, 
Angliya, Germaniya). Holbuki, dengiz tubidagi chuqurliklar ham seysmik jihatdan 
ishonchli emas, u joylarda konteynerlarning chirish-buzilishi ham ehtimoldan holi 
emas. 
Nitsedagi Biologik markaz ma‘lumotlariga ko‘ra, Atlantika okeanidan 
tutilgan baliqlardagiga qaraganda, O‘rta Yer dengizi baliqlarida simob miqdori uch 
marta ko‘p ekan. Jahon Sog‘liqni saqlash tashkiloti ma‘lumoti bo‘yicha O‘rta Yer 
dengiziga har yili 12 million tonna organik chiqindilar tashlanadi, u oqar suvlari 

---

57 
orqali har yili 1 million tonna rux, 2,5 ming tonna turli radioaktiv moddalar bilan 
ifloslanadi. Shuning uchun bu dengizning qator qirg‘oqlarida cho‘milish man 
etilgan va u yerdagi hududlardan tutilgan baliqlar iste‘mol uchun yaroqsizdir. 
Tokio, Jakarta ko‘rfazlari, Yavan dengizlarining taqdirlari ham achinarli 
holatdadir. U yerlarda o‘simlik va hayvonot olamidan asar ham qolmagan. Dunyo 
miqyosida daryo, ko‘llar va suv havzalarining ifloslanishiga ko‘plab misollar 
keltirish mumkin. 
Dunyo okeani deb, Yer kurrasidagi materik va orollarni o‘rab turgan 
poyonsiz suv qobig‘iga aytiladi. Sayyoramizning 361 mln. kv. km. maydonini yoki 
71% qismini okean suvi egallab olgan. 
Dunyo okeani o‘zining bir qator xususiyatlari bilan materiklardan ajralib 
turadi. Dunyo okeanining asosiy xususyiatlaridan biri uning to‘x‘tovsiz harkatda 
bo‘lishidir. Ehtimol, okean so‘zining kelib chiqishi ham shu harkatga bog‘liqdir. 
Qadimgi yunonlar Yer yuzidagi bunday bepoyon suv havzasini bekorga okean deb 
atashmagan bo‘lsa kerak. Bu fikrning isboti shundai okean so‘zi yunoncha 
―okeanos‖ bo‘lib uning ma‘nosi Yerni aylanib oqadigan azim daryo demakdir.
Dunyo okeani suvlari o‘zaro tutashgan bo‘lib ularni materiklar to‘rtta yirik 
qismlarga ajratb turadi. Ularning har biri alohida okean botig‘iga, tabiiy 
chegarasiga, gidrologik rejimiga ega bo‘lgan mustaqil okeanni tashkil etadi. Bular 
Tinch okeani (180 mln. km
2
), Atlantika okeani (93 mln. km
2
), Hind okeani (75 
mln. km
2
) va Shimoliy Muz okeani (13 mln. kv. km.) dir.
Dunyo okeani suvlari Yer yuzida notekis taqsimlangan. Uning katta qismi 
ekvatordan janubga, kamroq qismi esa shimolda joylashgan. Dunyo okeani 
shimoliy yarimsharning 61% maydonini va janubiy yarimsharning 81% maydonini 
egallab olgan. Shuning uchun suv va quruqlik maydonining ko‘pligiga qarab Yer 
yuzasi Okean yarimshari va Materik yarimsharlariga bo‘linadi.
Dunyo okeani tagi relefi materiklar relefiga o‘xshash juda murakkab 
tuzilgan. Okean tagining yirik relef shakllari materik sayozligi yoki shelfdan, 
materik yonbag‘ridan, materik etagidan, okean tagi botiqlaridan, o‘rtalik okean 
tizmlaridan va eng chuqur cho‘kmalrdan iborat.

---

58 
Okean tagi relefining o‘ziga xos xususiyati o‘rtalik okean tog‘ tizmlarining 
yagona tizmining mavjudligidir. Bu tog‘ tizimining umumiy uzunligi 60 ming km. 
dan ortiq bo‘lib, u barcha okeanlarni kesib o‘tgan va bir qancha tarmoqlarga 
bo‘lingan. O‘rtalik Hind okean tog‘ tizmalari, Sharqiy Tinch okean ko‘tarilmalari, 
o‘rta Atlantika tog‘ tizimlari va Lomonosov suv osti tog‘ tizmlari global 
masshatbdagi o‘rtalik okean tog‘ tizimining tarkibiy qismlari hisoblanadi.
Okeanlar tagining materik etaklari bilan o‘rtalik okean tog‘ tizimlari orasida 
yirik yassi tekis relefli botiqlar joylashgan. Bunga tinch okeanidagi Shimoli-
Sharqiy, Shimoli-G‘arbiy va Filippin botiqlari, Atlantika okeanidagi Shimoliy 
Amerika, Braziliya, Argentina, Angola botiqlari, Shimoliy Muz okeanidagi 
Amundsen, Nansen, Kanada botiqlari misol bo‘la oladi.
Okeanning chekka zonalarida, materik Yer po‘sti bilan okean Yer po‘sti 
to‘qnashgan joylarda uzun cho‘zilgan chuqur suv osti cho‘kmalari vujudga kelgan. 
Bular Markaziy Amerika, Peru, Chili, Aleut, Kurill- Kamchatka, Yapon, Mariana, 
Filippin, Tongo, Kermadek cho‘kmalaridir. Bu cho‘kmalar Dunyo okeanining eng 
chuqur joylari hisoblanadi.
Dunyo okeani suvlarining eng xarakterli xususiyatlari ularning katta 
darajadagi sho‘rligidir. Okean suvining tarkibida deyarli barcha kimyoviy 
elementlar borligi aniqlangan. Unda tuzlar, gazlar, organik moddalar va hatto 
metallar erigan holatda bo‘ladi,