Innovatsiya va intergatsiya

Savol va topshiriqlar
1. T a i im olish jarayonida qanday komponentlardan foydalaniladi?
2. Darsning tashkiliy shakllarini ochib bering
3. Dars tizimi, strukturasi. elementlari va tiplarim so'zlab bering.
4. M aktab o'qituvchisining darsga tavyorlanishini o'rganib, u haqda konspekt 
yozib keling.
5. Ta'limni tashkil etish shakllari nimalardan iborat?
6. T a i im tizimida eng ko'p qollaniladigan dars turlarini avting'?

---

II QISM
IV BOB. INNOVATSION PEDAGOGIKA
Novatorlik bu - umumiy muammolarga xos yechim larni o'z 
ichiga qamrab olgan, peciagog tafakkurini rivojlantirishning alohida 
bir turidir. Pedagog ta iim va tarbiya berish jarayonida qanchalik 
izlanuvchan, mahoratli b o isa ham u bosqichga ko'tarilaverm aydi. 
Innovatsion pedagogika - nazariy va amaliy m uam molar yechim ini 
topish uchun asos qilib olingan. Innovatorlar fikricha, odatdagi mumtoz 
pedagogik nazariyalar eskirib qolgan, yangi sharoitda hozirgi avlodni 
bu v o i bilan tarbiyalash m umkin emas. Bu vaziyatda innovatsiva 
juda muhimdir. 
Pedagogikada innovatsiva, 
innovatsion faoliyat, 
innovatsion pedagogika, ta iim d a innovatsion jarayonlarni boshqarish 
kabi tushunchalar XX asrning 60-yillarida dastlab AQSH va G'arbiy 
Yevropa m am lakatlarida, « ta iim texnologiyasi» tushunchasi e iir o f
etilgan vaqtda paydo boidi. 0 ‘sha vaqtdayoq Yevropada pedagogik 
innovatsiyalar markazi va institute tashkil etildi. Bu tushunchalarning 
paydo boiishi va innovatsion ta iim nazariyasining yaratilishi to‘gi*isida 
m aium ot beruvchi manbalar tahlili shuni ko'rsatadiki, bu tushunchalar 
ta iim tizim ini texnologiyalashtirish, pedagogik texnologiyalarni ta iim
tizim iga kiritish orqali ta iim tizim ini isloh qilish, ta iim samara- 
dorligini oshirish, shaxs ijtimoiylashuvini ta’minlash, bu borada 
muayyan muvaffaqiyatlarga erishish uchun ta iim jarayonida bolaga 
do'stona m unosabatlarni shakllantirishga urinish natijasida vujudga 
keldi. Olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida o ig a n asrning 
80-yillari ikkinchi yarm ida, pedagogik faoliyat bu - ijodiy jarayon 
va pedagogik innovatsiyalar birlashmasi, degan yangi ilmiy yo‘nalish 
tarkib topdi. Bu esa o'qituvchining innovatsion pedagogik faoliyatining 
shakllanishi va rivojlanish jarayon ini tahlil qilish imkon ini berdi. 
Innovatsion faoliyatning umumiy va alohida jihatlarini K. Angelovskiy,
53

---

G.I. Gorskaya, V.A. K an-Kalik, S.L. Kuzm ina, V.A. Slastenin, L.M. Frid­
m an kabi oiim lar o4zlarining ilmiy tadqiqot ishlarida voritib berdilar. 
M am lakatim izda pedagogik innovatsiyani rivojiantirish m uam molari 
ustida 
pedagog 
olim lardan 
N. Azizxo'jayeva, 
B.Farberm an. 
R. Mavlonova, U.Nishonaliyev, N. Sayidahmedov, M .Ochilovlar ilmiy 
izlanishlar olib bormoqdalar. Innovatsiyalar dolzarb m uhim ahamiyatga 
ega b o iib , bir tizim da shakllangan yangieha yondashuvlardir. Ular 
tashabbuslar va yangiliklar asosida tu g ilib . ta ’lim m azm unini rivoj­
iantirish uchun istiqbolli b o lad i, shuningdek, um um an ta iim tizim i 
rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Innovatsiya - m a iu m bir faoliyat 
maydonidagi yoki ishiab chiqarishdagi texnologiya, shakl va metodlar, 
m uam m oni yechish uchun yangieha yondashuv yoki yangi texnologik 
jarayonni q o ilash muvaffaqiyatga erishishga olib kelishi m a’lum 
b o ig an oxirgi natijadir.
Bugun ta iim tizim idagi innovatsiyalarni quyidagicha tasniflash 
m a’qullanmoqda:
• Faoliyat yo’nalishiga qarab (pedagogik jarayondagi, boshqa- 
ruvdagi).
• Kiritilgan o'zgarishlarning tavsifiga ko'ra (radikal, modifika- 
tsiyalangan, kombinatsiyalangan).
• O 'zgarishlar koiam iga ko’ra (lokal, modulli, tizimli).
• Kelib chiqish manbayiga ko’ra (shu jam oa uchun ichki yoki 
tashqaridan olingan).
Innovatsiyaning maqsadi - sarflangan m ablag4 yoki kuchdan eng 
yuqori natija olishdan iborat. Boshqa turli-tum an o4z-o4zidan paydo 
boiadigan yangiliklardan farqli o laro q , innovatsiya boshqariluvchi 
va nazorat qilinuvchi o'zgarislilar m exanizm ini tashkil etadi. Ta’lim 
tizim idagi har qanday yangilik innovatsiya b o ia olmaydi. Shu sababli 
«novatsiva» va «innovatsiya» tushunchalari oTtasidagi asosiy farqlarni 
ko4rsatib o4tish zarur. Buning uchun islohot faoliyatining aniq shakli. 
m azm uni va k o iam i asos b o iib xizm at qiladi. Agar faoliyat qisqa 
muddatli b o isa va yaxlit tizim xususiyatiga ega b olm asa, o'z oldiga 
m uayyan tizim dagi faqat ba'zi elementlarini 
0
‘zgartirishni vazifa 
qilib qo'ygan bo4lsa, u holda biz novatsiva bilan muloqot qilayotgan 
b o iam iz. Agar faoliyat m a’lum konseptual yondashuv asosida amalga 
oshirilayotgan bo4lsa va uning natijasi o'sha tizim rivojlanishiga yoki
54

---

uning prinsipial o'zgarishiga olib kelsagina innovatsiva deya olamiz. Har 
ikkala tushuncha mezonlari quyidagicha: novatsiya amaldagi nazariya 
doirasida amalga oshiriladi, ko‘lam va vaqt bo'yicha chegaralanadi, 
m etodlar yangilanadi va natijasi avvalgi tizim ni takom illashtiradi. 
Innovatsiya esa tizim li, yaxlit va davomli bo'ladi, m a’lum amaliyotda 
yangi faoliyat tizim ini loyihalaydi, amaliyot subyektlari pozitsiyalarini 
to;la yangilaydi. Bunda faoliyatning yangi yo'nalishlari ochiladi, 
yangi texnologiyalar yaratiladi, faoliyatning yangi sifat natijalariga 
erishiladi, natijada amaliyotning o‘zi ham yangilanadi. Innovatsiyaning 
amalivotga kiritilishi innovatsion jarayonlarda amalga oshiriladi. 
Innovatsion jarayon deb innovatsion o'zgarishlarga tayyorgarlik ko‘rish 
va uni amalga oshirish jarayoniga aytiladi.
«Innovatsion faoliyat - bu yangi ijtimoiy talab lar bilan an’a- 
naviy m e’yorlarning mos kelmasligi yoxud am aliyotning yangi shakl- 
lanayotgan m e’yorining mavjud me’yor bilan to'qnashuvi natijasida 
vujudga 
kelgan, 
majmuali 
m uam m olarni 
yechishga 
qaratilgan 
faoliyatdir», - deb ta'kidlaydi V.I. Slobadchikov. Innovatsion faoliyat 
amaliy nazariyaning m uhim qismi bo'lib, ijtimoiy-madaniy obyekt 
sifatlarini yaxshilashga qaratilgan ijtimoiy subyektlarning harakat 
tizimidir, u m a’lum doiradagi m uam molarni yechish qobiliyatigina 
emas, balki har qanday vaziyatdagi m uam molarni yechish uchun 
motivatsion tayyorgarlikka ega bo'lishdir. O'qituvchi innovatsion 
faoliyatining m arkaziy masalasi o'quv jarayonini samarali tashkil 
etishdan iborat. 0 4 g a n asrning 70-yillari oxirlarida A.M. Arseneva, 
K.N. Volkov, M.N. Skatkin va o'zbekistonlik pedagog-olim lardan 
bir guruhi pedagogika fani va amaliyotida muvaffaqiyatga erishish 
m uammosini hal qilish borasida samarali g'oyalarni ilgari surdilar va 
ta’lim samaradorligini ta’m inlashda o'qituvchining ta ’lim jarayoniga 
yangiliklarni kiritishga tayyorgarlik darajasi asosiy oVrin egallashini 
asoslab berdilar. Shunga ko'ra «Innovatsion o'zgarishlarni sezish, 
anglash har qanday o'qituvchiga xos boMavermaydi, - deb yozadi 
U.Nishonaliyev, - bu yerda eng asosiysi o6qituvchining o'zi yangilikni 
sezishga psixologik jihatdan tayyor boHishidir». Innovatsion faoliyat -
bu ilmiy izianishlar, ishlanmalar yaratish, tajriba-sinov ishlari olib 
borish yoki boshqa fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi 
texnologik jarayon yoki yangi takom illashtirilgan mahsulot yara-
55

---

tish boiib, uning progm atik xususiyati shundaki, u g'ovalar maydo- 
nida ham va alohida bir subvektning harakat maydonida ham amalga 
oshirilm aydi, balki bu faoliyatni amalga oshirish tajribasi kishilar 
hayotida hamm abop b o lad ig an holdagina haqiqiv innovatsion hisobla- 
nadi. Innovatsion faoliyatning asl m azm uni amalda yangi texnolo- 
giyaning shakllanishi boiib. uning natijasi innovatsiya sifatida yuzaga 
kelgan ixtironi loyihaga, loyihani texnologiyaga aylantirishga yo'nalti- 
rilgan faoliyatdir. 0 ‘qituvchi innovatsion faoliyatni tashkil etib, uning 
shakllanish bosqichlarini quyidagicha belgilashi mumkin:
Birinchi bosqich - tayyor m etodik tavsiyanomalar aniq qilib 
ko'chiriladi.
Ikkinchi bosqich - mavjud tizim ga ayrim yangi moslama (modi- 
fikatsiya)lai\ m etodlar kiritiladi.
Uchinchi b o s q ic h -y a n g i g'oyani amalga oshirish m azm uni. metod- 
lari va shakli to la ishiab chiqiladi.
T o itin chi bosqich - o'qituvchi o'qitish va tarbiyalashning o*z 
konsepsiyasini va m etodikasini ishiab chiqadi.
O'qituvchilarni innovatsion faoliyatga tayvorlashda jam oadagi 
psixologik muhitni, jam oa a'zolarining qanchalik darajada dunyo 
ta iim bozoridagi yangiliklardan xabardor ekanligini hisobga olish 
zarur. Pedagogika - taiim -tarb iy a to'g'risidagi ilmiy bilim lar tizimi: 
obyektivlik, maqsadga muvofiqlik, m ustahkam lik. bir-biriga zid b o i- 
maslik uning asosiy xarakteristikalaridir. Insonning shakllanganligi, 
rivojlanganligi va tarbiyasi haqidagi bilim, uning yuksak darajasi. 
talabga muvofiqligi obyektivlikning yagona talabidir. O'sib kelayotgan 
avlod tarbiyasi juda jiddiy jarayon b o iib , uni o'tkinchi narsalarga b o g iiq
qilib qo4 ish m um kin emas. Chunki uni tashkil etuvchi qoidalar inson 
tabiati va uning rivojlanishi haqidagi obyektiv m aium otlarga ziddir. 
M ustahkam , kuchli, ta'sirchan tarbiya tizim ini faqatgina pedagogika 
fanida o'rnatilgan obyektiv asoslar va amaliyotda tasdiqlangan qoida­
lar yordam ida rivojiantirish m umkin. Bu, albatta. innovatsion peda­
gogika ham da gum anistik (insonparvarlik) pedagogikalar bilan bog'- 
liqdir. Insonparvarlik lotincha «hunm anus» so'zidan olingan bo iib. 
«insoniv» degan m aiioni anglatadi. Insonparvarlik - inson qadrivatlari. 
erkinliklari, baxtga bo lg an huquqini, qobilivatlarini rivojlanishi 
va namoyon b o lish in i tan oladigan qarashlar tizimi. Gum anistik
56

---

pedagogika, ko'pincha, fanda innovatsiya deb ataladi. Bunga o'quv- 
tarbiyaviv ta’sir etish natijalari va tizim ning ichki qayta tashkil etilishi 
evaziga erishiladi. Gum anizm ~ insonning m a'naviy boyligi va yagona 
konsepsivasidir. Bu konsepsiyaning asosiy maqsadi shaxs qadr- 
qimm atini himoya qilish, uning ijodiy erkinligini rivojlantirish, o'z 
qobiliyatini namoyon etishdan iborat. Insonparvarlik pedagogikasi o'z 
navbatida shaxsga qaratilgan. Uning belgilari:
- m aium otlarni egallab olish va m a iu m doiradagi mahorat va 
ko'nikm alarni yuzaga keltirish hamda ularning psixik, jismoniy, 
intellektual (aqliy) rivojlanishiga diqqatning qaratilishi;
- ijodiy, erkin, mustaqil fikrlovchi barkamol shaxsni shakilantirish 
uchun har qanday hayotiy va o'quv vaziyatlarda asosli qarorni tanlab 
qabul qila oladigan insonparvar fuqaroni yetishtirish;
- o'quv-tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli qayta yo'naltirishga 
erishish uchun kerakli tashkiliy shart-sharoitlar bilan ta ’minlash. O'quv- 
tarbiya jarayonini insonparvarlashtirishda avtoritar (ko'r-ko'rona)likdan 
voz kechib, o'quvchi va pedagog o'rtasida haqiqiy insoniy m unosabatlar 
o'rnatish, shuningdek, shaxs tarbiyasiga qaratilgan pedagogikani 
tushunishdan iborat.
Insonparvarlik tarbiyasining maqsadi har bir tarbiyalanuvchining 
m unosabatlarini, o'zlashtirish faoiivatini to'la namoyon etib, haqiqiy 
mustaqil, izlanuvchan, erkin shaxs qilib yetishtirishdan iborat. Tarbiya 
jarayonining insonparvarlik darajasi, shu jarayonda shaxs o'zini 
namoyon eta olishi, o'zidagi ham m a tabiiy imkoniyatlarini ochib berishi, 
uning qobiliyati, ijodiy faoliyatini keng yoritishi uchun shart-sharoitlar 
varatib berish m aqsadga muvofiqdir. T aiim n ing o'ziga xos tomoni, 
u tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida shaxsning shakllanishini o'ziga 
birlashtirib, ana shu asoslar yordam ida pedagogik jarayonni tuzadi, 
bu jaravon turli taiim -tarbiy a konsepsiyalari, nazariyalari asosida 
loyihalashtiriladi va ta iim tizim i m uassasalarida tatbiq etiladi. T aiim
tushunchasi, bu um umiy va yaxlit sifat m azm unining bog'lanishidir. 
Gum anistik pedagogika m aktabi o'quvchining moslashuvini va unga 
qulay sharoit yaratishni talab qiladi.
Insonparvarlik m aktabi amaliy innovatsion faoliyatning aniq shakl 
va uslublarini ishlab chiqqan. Quvida ulard an ba’zilari keltirilgan:
57

---

- o‘quv-tarbiya faoliyatini differensiallash;
- o'quv-ta’lim jarayonlarini har xil shaxs faoliyatiga qarab muvo­
fiqlashtirish;
- har bir tarbiyalanuvchi qobiliyati va qiziqishini rivojlantirish 
uchun kerakli sharoitlarni yaratib berish;
- o'quv-tarbiya faoliyatiga psixologik qulaylik yaratish;
- o'quvchiga va uning kuchi hamda imkoniyatlariga ishonish;
- o'quvchini qanday b o isa shunday qabul qilish;
- ta ’lim -tarbiya ishlari muvaffaqiyatini ta ’minlash;
-m a k ta b n in g maqsadli yo'nalishini o'zlashtirish;
- h a r bir o'quvchi rivojlanish darajasining asoslanishi;
- o'qituvchining shaxsiy ichki yo’l-yobriqlariga qayta yo'naltirish;
- insonparvarlik ta ’limini kuchaytirish.