Biotexnologiya asoslari

FÅRMÅNTLÀR ISHLÀB CHIQÀRISH TÅÕNOLOGIYASI 
Fårmåntlàrning produsåntlàrini o’stirish ulàrni qàttiq và suyuq oziqà muhitlàrigà ekish usullàri 
bilàn olib borilàdi. qàttiq oziqà muhitlàrining yuzà qismidà fàqàt àerob mikroorgànizmlàrni o’stirish 
mumkin.
Suyuqlik ichidà o’stirish usulidà àsosàn mikroorgànizmlàr suyuq oziqà muhitlàridà o’stirilàdi 
và bundà hàm àerob hàm ànàerob mikroorgànizmlàrni o’stirish mumkin. Fårmåntlàrning àksàriyat 
produsåntlàri àerob bo’lgàn mikroorgànizmlàrdir và shuning uchun qàttiq và suyuq oziqà 
muhitlàridà o’stirilgàndà uzliksiz hàvo bilàn tà’minlàb turilàdi. 
Fermentlar produsentlarini o’stirish jarayoniga ta’sir etuvchi omillar 
Fårmåntlàrning hosil bo’lish jàràyonigà tàshqi muhit shàroiti, oziqà moddàlàri tàrkibi, 
ulàrning miqdori, måtàbolitlàrning chiqishi, muhitdà fàol kislotàning o’zgàrishi, hàroràt, muhitning 
erigàn kislorod bilàn to’yinishi, produsånt kul’turàsining holàti và o’stirsh muddàtlàri, shuningdåk 
boshqà omillàr tà’sir etàdi.
Bu omillàrning àhàmiyati và fårmånt biosintåzi jàràyonigà bo’lgàn tà’sir dàràjàsi turlichà 
bo’lib, ulàr àsosàn mikroorgànizmni o’stirish usuli và produsåntlàrning fiziologik õususiyatlàrigà 
bo’ysingàn holdà kåchàdi. Biroq bà’zi umumiy qonuniyatlàrgà e’tibor bårib o’tish kåràk. 
Mikroorgànizmlàrni o’stirishdà qàttiq và quruq oziqà muhitlàrining nàmligi judà kàttà 
àhàmiyatgà egà. Àgàrdà muhitning nàmligi 11-20% àtrofidà bo’lsà, mikroorgànizmlàr umumàn 
o’smàydi. Birmunchà ko’proq o’sishni nàmlik 30% bo’lgàndà kuzàtish mumkin. Nàmlikning 40-
45% bo’lishi mikroorgànizm kul’turàsining mo’’tàdil o’sishigà và sporà hosil qilishigà judà qulày 
shàroit hisoblànàdi. Bu holàt sporà hosil qiluvchi fårmånt produsåntlàrining ekish màtåriàllàrini 

---

olishdà ishlàtilàdi. Muhitning nàmligi 53-58% bo’lgàndà hosil qilingàn fårmåntlàrning to’plànishi 
kuzàtilàdi. Nàmlik 60-68% bo’lgàndà fårmåntlàrning biosintåzi pàsàya boshlàydi và bu holàt oziqà 
muhiti ichigà kiràdigàn hàvoning yomon o’tishi bilàn tushuntirilàdi. 
Kul’turàlàrni qàttiq oziqà muhitidà o’stirish nàtijàsidà uning tàrkibidà quruq moddàlàrning 
miqdori kàmàyib, SO
2
và suvgà àylànàdi. SHu sàbàbli, àgàrdà mikroorgànizmni o’stirish yopiq 
idishlàrdà (kolbà, màõsus kyuvåtàlàr và h.k.) olib borilsà, bug’lànish nàtijàsidà nàmlikning ortishi 
kuzàtilàdi. Àgàrdà o’stirish jàràyoni ochiq idishlàrdà olib borilsà, kul’turàni và oziqà muhitining 
qurib qolishi và hosil bo’lgàn màhsulot fàolligi kàmàyishi kuzàtilàdi. Nàmlikning dàràjàsi và 
mo’’tadilligi hàr bir o’stirilàyotgàn produsåntning fiziologik õususiyatlàrigà, oziqà muhit tàrkibi và 
boshqà omillàrgà bog’liq bo’lib, hàr bir omil tàdqiqot yo’li bilàn àniqlànàdi. 
O’sàyotgàn kul’turàni hàvo bilàn tà’minlàsh dàràjàsi ko’pinchà o’stirish usuli và fårmånt 
produsåntlàrining fiziologiyasi bilàn bålgilànàdi. Bu jàràyon àsosàn uch màqsàdni o’z oldigà 
qo’yadi: 
¾
O’sàyotgàn mikroorgànizmlàrni o’sish và rivojlànishi uchun zàrur bo’lgàn kislorod bilàn 
tà’minlàsh; 
¾
Gàz ko’rinishidàgi moddàlàr bilàn ifloslàngàn hàvoni chiqàrib tàshlàsh; 
¾
Mikroorgànizmlàrning o’sish jàràyonidà hosil bo’làdigàn issiqlikni qismàn bàrtàràf qilish 
yoki chiqàrib yuborish. 
Mikroorgànizmlàrni qàttiq oziqà muhiti sirtidà o’stirishdà vujudgà kålgàn issiqlikni chiqàrish 
màsàlàsi kàttà àhàmiyatgà egà. 
SHuning uchun mikroskopik zàmburug’làrni o’stirishdà ulàrning o’sish bosqichlàrigà kàttà 
e’tibor bårish kåràk, chunki àynàn shu guruh mikroorgànizmlàr qàttiq oziqà muhiti sirtidà 
o’stirilàdi. 
Birinchi guruh - zàmburug’ sporàsi yoki konidiyalàrini bo’kishi và rivojlànishidir. Uning 
muddàti 10-12 soàtgà cho’zilàdi. Bu bosqich àytàrli issiqlik àjràlishi bilàn kuzàtilmàydi và oziqà 
muhit komponåntlàri o’zgàrmàydi. 
Oziqà muhiti sirtidà po’pànàk hosil bo’lishi bilàn ikkinchi bosqich (tropofàzà) misåliyalàrning 
fàol o’sish bosqichi boshlànàdi. U odàtdà 12-40 soàt và shu bilàn birgà oziqà muhitidàgi 
moddàlàrni ko’p miqdordà istå’mol qilishi, isssiqlik, is gàzi và suv àjràtishi bilàn dàvom etàdi. 
Bundà mikroorgànizm oziqàni misåliyalàri bilàn to’liq o’ràb olàdi. Àynàn mànà shu bosqichdà ko’p 
miqdordà issiqlik àjràlàdi và umumiy àjràlàdigàn issiqlikning 75-80% ini tàshkil qilàdi. 
1 tonna, kul’turà bir soàt dàvomidà fàol o’sish bosqichidà 7,6 m
3
gà yaqin kislorodni 
o’zlàshtiràdi yoki hàvogà bo’lgàn nisbàtdà esà 36,5 m
3
ni o’zlàshtiràdi. Zàmburug’làrni mo’’tàdil 
o’sishi umumiy hàvoning sàrfi o’rtà hisobdà 1 tonna kul’turà uchun 600-650 m
3
ni tàshkil qilàdi. 
Uchinchi bosqich (idiofàzà) kul’turàni morfologik và biokimyoviy iõtisoslàshishi kuzàtilàdi, 
ya’ni bundà mikroorgànizmlàr konidiyalàrni và ikkilàmchi måtàbolitlàrni hosil qilàdilàr. Ushbu 
bosqichdà mikroorgànizmlàr hujàyrà tàshqàrisigà chiqàriluvchi fårmåntlàrni hosil qilàdilàr. Bundà 
o’stirish õonàlàridà hàroràtni 3-4
0
S gà tushirish và hàvo àlmàshtirishni 3-5 màrtàgà kàmàytirish 
zàrur. 
Mikroorgànizmlàrni suyuq oziqà muhitlàridà o’stirish dàvomidà hàm hàvo bilàn tà’minlàshgà 
và is gàzi bilàn ifloslàngàn hàvoni fårmåntyordàn chiqib kåtish råjimigà e’tibor bårish kåràk. 
Màsàlàn, bir kul’turà hàr õil àeràsiya shàroitlàridà bir õil fårmåntni hàr õil õususiyati bilàn hosil 
qilishi mumkin. Umumàn olgàndà hàvo bilàn tà’minlàsh mikroorgànizmni o’stirish jàràyonini và 
fårmånt hosil qilishini tåzlàshtiràdi. 
O’stirish dàvomiyligi hàm muhim ko’rsàtkichlàrdàn biri bo’lib, u màksimum fårmånt ishlàb 
chiqàrish sàmàràdorligini bålgilàydi. U judà ko’p omillàrgà bog’liq: oziqà muhiti tàrkibi và uni 
produsåntgà uzàtish usuli, muhitni hàvo bilàn tà’minlàngànlik dàràjàsi, produsånt turi, fårmånt 
õususiyati và boshqàlàrdir. o’stirish dàvomiyligi ko’pinchà produsåntning fiziologik õususiyatlàrigà 
bog’liq bo’làdi. Màsàlàn,