Biotexnologiya asoslari

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
 
TOSHKENT KIMYO-TEXNOLOGIYA INSTITUTI 
 
 
 
 
 
“BIOTEXNOLOGIYA ASOSLARI” 
 
 
 
FANIDAN MA’RUZA MATNLARI 
 
 
 
 
Toshkent, 2013 
 

---

“Biotexnologiya asoslari”
 
fanidan ma’ruzalar matni / N.A.Xo’jamshukurov., Toshmuxamedov 
M.S., Nurmuxamedova V.Z. – Toshkent.: TKTI, 2013. –164 b. 
 
 
 
 
 
Annotasiya.
 “Biotexnologiya asoslari” fanidan tayyorlangan ushbu ma’ruza matnlari 
532500 –biotexnologiya (tarmoqlar bo’yicha) yo’nalishi bo’yicha ta
h
sil olayotgan talabalar hamda 
oziq-ovqat maxsulotlari texnologiyasi fakulteti talabalari uchun mo’ljallangan.
Taqrizchilar: 
M.Ulug’bek nomidagi O’zMU, Mikrobiologiya va 
biotexnologiya kafedrasi mudiri, dosent X.T.Hasanov; 
TKTI, “Oziq-ovqat xavfsizligi” kafedrasi dosenti A.Choriev
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

1- mavzu. KIRISH
Reja:
1.Fanning maqsad va vazifalari. 
2.Biotåõnologiya fani rivojlanish tariõi.
3.Fanning rivojlanishiga chet el va mahalliy olimlarning qo’shgan hissalari haqida.
4.Biotexnologiya faning rivojlanish istiqbollari va muammolari.
 
Biotexnologiya yoki biologik jarayonlar texnologiyasi-biologik agentlar yoki ularning 
majmualaridan (mikroorganizmlar, o’simliklar va hayvon hujayralari, ularning komponentlaridan)
kerakli maxsulotlar ishlab chiqarish maqsadida sanoatda foydalanish degan ma’noni beradi. 
Biotexnologiya jarayonlaridan mikroorganizmlar, o’simlik va hayvon hujayralari, ulardan 
ajratilgan fermentlar, hujayra organnellalari, ularni o’rab turgan membranalar sof yoki 
immobillashgan holatda oqsil, organik kislotalar, aminokislotalar, spirtlar, dorivor moddalar, 
fermentlar, garmonlar va boshqa moddalar ishlab chiqarishda yoki ba’zi bir organik moddalarni 
(masalan, biogaz) ishlab chiqarish, sof holda metall ajratish, oqova suvlarni va qishloq xo’jalik 
yoki sanoat chiqindilarini qayta ishlashda keng foydalaniladi.
Fan sifatida o’tgan asrning 60-yillaridan shakllana boshlagan biotexnologiyaning tarixiga 
chuqurroq nazar tashlasak mikroorganizmlar yordamida “bijg’itish”, “achitish” jarayonlari 
insoniyat tomonidan qadimdan keng ishlatilib kelinayotganligini guvohi bo’lamiz. Sutdan- qatiq, 
uzumdan- vino va sirka, achitqilar yordamida -non va boshqa bir qancha biotexnologik 
jarayonlarning qachon ixtiro qilinganligi hozircha noma’lum.
Umuman, yuqorida zikr etilgan mikroorganizmlar yordamida amalga oshiriladigan 
biotexnologik jarayonlar hozirgacha insoniyatning ro’zg’or yuritishida keng qo’llab kelinmoqda. 
Biotexnologiyaning mohiyatini tushunish uchun misollarga murojaat qilaylik. Bakteriya 
hujayrasi har 20-60 minutda, achitqi zamburug’lari 1,5-2,0 soatda ikkiga bo’linib ko’paysa, sut 
emizuvchilar hujayralarining ikkiga bo’linishi uchun 24 soat kerak bo’ladi. Bir kecha-kunduzda 
500 kilogrammli qoramol 500 gramm oqsil moddasi to’plasa, 500 kilogramm achitqi zamburug’i 
500000 kilogramm yoki undan 1000 marotaba ko’proq oqsil to’playdi. 
Yana bir misol: 1 kub metr oziqa muhitida achitqi zamburug’lari 24 soatda 30 kilogramm 
oqsil to’playdi, shuncha miqdorda oqsil to’plash uchun 18 gektar erga no’xat ekib, uch oy 
parvarish qilish lozim bo’ladi.
qolaversa, mikrob etishtirish na ob-havoga va na faslga bog’liq. Ularni eng arzon oziqa 
muhitida- har xil chiqindilar, kletchatkada, metanol, metan gazi va vodorodda o’stirish mumkin. 
Mikroorganizmlar nafaqat oqsil, balki turli fermentlar, yog’lar, vitaminlar, polisaxaridlar va 
boshqa bir qator foydali maxsulotlar sintez qiladi.
Bugunga kelib, zamonaviy biotexnologik usullar gen muhandisligi yordamida farmasevtika 
uchun interferonlar, insulin, somatotropin, gepatitga qarshi vaksina, fermentlar, klinik tadqiqotlar 
uchun diagnostik ashyolar (narkomaniya, gepatit va boshqa bir qator yuqumli kasalliklarni 
aniqlash uchun test tizimlar, biokimyoviy tekshirishlar uchun reaktivlar, egiluvchan biologik 
plastmassalar, antibiotiklar, bioaralashmali boshqa ko’plab maxsulotlar) ishlab chiqariladi. 
Pivo, spirt, kir yuvish vositalari, to’qimachilik va teri oshlash kabi jaryonlarda ishlatiladigan 
ferment preparatlari ishlab chiqarish va qo’llash ham keng yo’lga qo’yilgan. 
Biotexnologiyaning asosiy yo’nalishlarini, shartli ravishda, quyidagicha tavsiflash mumkin: