Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti
Shaxs shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar, psixologik shart-
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
6.2.2. Shaxs shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar, psixologik shart- sharoitlari Shaxs shakllanishida u yashayotgan muhit, kishilar jamiyatning roli juda kattadir. Masalan, biror mahallada inson shaxsining tarkib tpishida faol ta’sir koʻrsatuvchi besh yuzta oʻziga xos ijtimoiy muhit bor, degan ma’noni bildiradi. Bu yerda shunday bir savol tugʻiladiki: “Tashqi muhit inson shaxsining tarkib topishiga qanday ta’sir qiladi?”. Birinchidan, ijtimoiy muhitdagi turli hodisalar odamning ongiga bevosita ta’sir qilib, unda chuqur iz qoldiradi. Ikkinchidan, tashqi ijtimoiy muhit ta’sirining chuqurroq, mustahkamroq boʻlishiga odamning oʻzi yordam beradi. 315 Ma’lumki, bolalar oʻz tabiatiga koʻra, ilk yoshlik chogʻlaridan boshlab, nihoyat darajada taqlidchan boʻladilar. Bolalar katta odamlarning barcha xatti – harakatlariga bevosita taqlid qilish orqali bu xatti – harakatlarni, yaxshi yomon fazilatlarni oʻzlariga singdirib boradilar. Bolalar oilada, koʻcha – koʻyda, katta odamlarning har bir harakatlarini, oʻzaro munosabatlarini zimdan kuzatib turadilar. Inson shaxsining tarkib topishida tashqi ijtimoiy muitninsh roli haqida gap borar ekan, shuni ham ta’kidlab oʻtish zarurki, ayrim gʻayritabiiy hodisalar inson shaxsining tarkib topishida tashqi muhit ta’sirining hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini toʻla tasdiqlaydi. Biz ayrim tasodifiy hollarda odam bolalarining yovvoyi hayvonlar muhitiga tushib qolish hodisasini nazarda tatayapmiz. Hayotda bunday hodisalar juda siyrak boʻlsa ham har holda uchrab turadi. Masalan, Hindistonlik doktor Sing Kalkutta yaqinidagi oʻrmonzorda boʻri bolalari bilan birga ikkita odam bolasining ham toʻrt oyoqlab yugurib yurganini koʻrib qoladi. Keyin, ularni poylab, qarorgohlarini topib, bolalarni olib ketadi. Ulardanbiriga Amala, ikkinchisiga Kamala deb nom qoʻyadi. SHu narsa xarakterliki, bolalar yoshlikdan boʻrilar muhitiga tushib qolganliklari tufayli, fe’l atvorlari, xatti – harakatlar jihatidan boʻrilardan farq qilmas edilar. Nut yoʻq, demak tafakkur ham nihoyat darajada cheklangan edi. Juda katta qiyinchiliklar bilan qayta tarbiyalanayotgan boʻri boʻri muhitidagi bolalar shamollash natijasida oʻlib qoladilar. Bu hodisa odamning shaxs sifatida rivojlanishi uchun eng avval insoniy muhit, ya’ni ijtimoiy muhit boʻlishi kerakligini toʻla tasdiqlaydi. Shaxs va uning psixologiyasiga ta’sir etuvchi ikkinchi omil ta’lim – tarbiyaning ta’siridir. Ma’lumki, ta’lim – tarbiya inson ongini shakllantiradi, uning dunyoqarashi, e’tiqodi, hayotga boʻlgan munosabatini tarkib toptiradi. Agar bolalarning ruhiy taraqiyotlari va shaxsiy xususiyatlarning tarkib topishi faqat ijtimoiy muhit bilan, ta’lim – tarbiyaning oʻzigagina bogʻldiq boʻlganda edi, unday paytda biz bir 316 xilda sun’iy va aynan bir xil ta’lim – tarbiya sistemasini tashkil qilib, har tomondan bab-baravar taraqqiy etgan va deyarli bir xil shaxsiy xususiyatlarga ega shaxslarni etishtirib chiqarar edik. Vaholanki, bunday boʻlishi mumkin emas. Shuni aytib oʻtish kerakki, bola shaxsining tarkib topishiga ta’lim tarbiyaning ta’siri deganda, albatta, birinchi navbatda tarbiya muassasalarida, ya’ni bogʻcha, maktab, internat, litsey va kollejlarda beriladigan tarbiya tushuniladi. Biroq, bunday oilada bolaga beriladigan ta’lim tarbiya mutlaqo mustasno emas. Oiladagi umumiy ijtimoiy muhitdan tashqari oilada beriladigan ta’lim tarbiyaning ham roli kattadir. Bola tarbiyasi bilan sistemai shugʻullanadigan va umuman shugʻullanmaydigan oilalarga misol keltirish mumkin. Yuqorida aytib oʻtilgan ikkita odamdan tashqari uchinchi omil ham mavjudki, bu nasliy xususiyatlardir. Odamga nimalar nasliy beriladi? Odamga nasliy yoʻl bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlari beriladi. Masalan, tana tuzilishi, sochi va koʻzlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tugʻma berilishi mumkin. Lekin, shuni xech qachon esdan chiqarmaslk kerakki, odamga xech vat uning psixik xususiyatlari, ya’ni uning aqliy tomonlari bilan bogʻliq boʻlgan sifatlari nasliy yoʻl bilan, ya’ni tugʻma ravishda nihoyatda nodir hollarda ayrim hollarda ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matematik qobiliyatlar nasliy yoʻl bilan berilishi mumkin. Odamning ruhiy taraqqiyoti va shaxsiy xususiyatlarining tarkib topishi haqida gapirar ekanmiz, yana bir muhim narsa ustida toʻxtalib oʻtish kerak. Hozirgi kunda tez – tez akseleratsiya terminini ishlatyapmiz. Xoʻsh, akseleratsiya bu nima? Akseleratsiya – “tezlatish” degan ma’noni bildiradi. Hozirgi kunda bolalarni ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan juda jadallik bilan rivojlanayotganliklarining guvohi boʻlib turibmiz. Xoʻsh, buning sababi nima boʻlishi mumkin? Albatta, bunga turli fikrlar mavjud. Ayrim olimlar akseleratsiyaning sababini ilmiy texnika taraqqiyoti bilan bogʻlab tushuntirishga intimoqdalar. Texnikaning juda jadal temp bilan rivojlanishi bilan insoniyating oldiga mislsiz koʻp axborotlarni idrok qilish va fikrda qayta ishlash talablarini qoʻyadi. Bu talab oʻz navbatida insonning har tomonlama, ya’ni ham jismoniy ham psixik jihatdan tez rivojlanishiga olib keldi. Yuqorida aytib oʻtilgan 317 olimlarning fikricha, akseleratsiya – bu 20 asrning ikinchi yarmiga xos boʻlgan hodisadir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|