Microsoft Word 1-mavzu. Bank tizimi asosiya tushunchalarI. docx



Yüklə 144,29 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix07.01.2024
ölçüsü144,29 Kb.
#201789
1-1-MAVZU. BANK TIZIMI TUZILMASI




1-MAVZU. BANK TIZIMI. ASOSIY TUSHUNCHALAR 
1.
MARKAZIY BANK 
Markaziy bank nima? 
Markaziy bank – mamlakatdagi narx darajasi, bank tizimining barqarorligi hamda 
to‘lov tizimining barqaror faoliyati uchun mas’ul bo‘lgan muassasadir.
Buning uchun 
Markaziy bank pul-kredit siyosatini olib boradi, tijorat banklar, to‘lov tashkilotlar, hamda bir 
necha nobank kredit tashkilotlar (MKT, lombarlardlar va boshqalar) faoliyatini litsenziyalaydi, 
tartibga soladi va nazorat qiladi.
Ba’zan mamlakatlarda mega-tartibga soluvchi (mega-regulyator) bo‘lgan markaziy banklar 
mavjud va ular sug‘urta bozorini hamda moliya bozorining boshqa segmentlarini ham 
tartibga soladi. 
Markaziy bank tijorat banklarining amaliyotlarini amalga oshirish, ya’ni 
jismoniy va yuridik shaxslarga kredit, ularga valyuta ayirboshlash xizmatlarini ko‘rsatish, 
shuningdek uchinchi shaxslarga moliyaviy yordam ko‘rsatish, banklar kapitallari va boshqa 
yuridik shaxslarning ustav fondlarida ishtirok etish huquqiga ega emas.
Markaziy banklarning kelib chiqish tarixi 
Markaziy banklarning rivojlanish tarixi shuni ko‘rsatadiki, ularning kelib chiqishi xususiy 
banklarga berilgan imtiyozda, ya’ni pul bosib chiqarishda (pul emissiyasi) namoyon 
bo‘lgan.
Iqtisodiy rivojlanishning dastlabki bosqichlarida markaziy (emitent) va tijorat banklari 
o‘rtasida farq bo‘lmagan, lekin pul-kredit tizimi rivojlangani sari bir necha yirik tijorat 
banklarida banknot emissiyasini markazlashtirish jarayoni yuz bergan, natijada 
banknotlarni chiqarish monopol huquqi bitta bankka tegishli bo‘lib qolgan.
Markaziy banklarning paydo bo‘lishi XIX asrning o‘rtalariga va XX asrning boshlariga 
to‘g‘ri keladi, chunki bu davrda ko‘pchilik hukumatlar muomaladagi pul masalasini 
nazorat qilish muayyan banklar bo‘ynida bo‘lishni qonunlashtirgan.
Markaziy bank birinchi marta qaerda va qachon paydo bo‘lganini aytish qiyin. Ayrim 
iqtisodchilar markaziy bankning vazifalarini birinchi bo‘lib bajargan bankning tashkil 
topgan sanasi deb hisoblaydilar. Bu mezonga Riksbank (SHvetsiya banki bo‘lib, 1668-yilda 
tashkil etilgan) mos keladi. Angliya banki 1694-yilda tashkil topgan. Fransiya banki esa 
1800-yilda.
An’anaga ko‘ra, markaziy bankning 4 ta asosiy vazifasi bor. 



Markaziy bank: 
a) mamlakatning emission markazi, ya’ni banknotlar chiqarishning monopol huquqiga 
ega; 
b) 
banklar banki
, ya’ni kompaniya va muassasalar bilan emas, balki asosan ushbu mamlakat 
banklari bilan operatsiyalarni amalga oshirishi: milliy kredit tizimini zarur standartlash va 
professionallik darajasini saqlagan holda ularning kassa zaxiralarini qonun bilan belgilangan 
miqdorda saqlash, ularga kredit berish (oxirgi kreditor instansiyasi), nazorat qilish. 
v)
mamlakatning asosiy hisob-kitob markazi.
Bu degani, boshqa banklar o‘rtasida o‘zaro talablari va majburiyatlarining hisob-kitobi 
(kliring) asosida naqd pulsiz operatsiyalarini amalga oshirishda vositachi vazifasini bajaradi; 
g) pul-kredit siyosati orqali iqtisodiyotni tartibga soluvchi organ. 
Tartibga solish funksiyasi
- pul muomalasini tartibga solishdir. Bunga naqd va naqdsiz pul 
emissiyasini kamaytirish yoki ko‘paytirish va diskont siyosati, minimal zaxiralar siyosati, 
ochiq bozor, valyuta siyosati orqali erishiladi. 
Tartibga solish funksiyasi 
nazorat funksiyasi
bilan chambarchas bog‘liq. Masalan, minimal 
zaxira siyosatini o‘tkazishda, Markaziy bank muayyan bankning holati haqida keng ma’lumot 
oladi. 
Nazorat funksiyasiga
bankning bank tizimi tarkibining sifat talablariga muvofiqligini 
aniqlash kiradi, ya’ni kredit muassasalarini milliy bank bozoriga qabul qilish tartibi. Bundan 
tashqari, bunga kredit muassasalari uchun zarur iqtisodiy koeffitsientlar va me’yorlar ishlab 
chiqish hamda ularga amal qilishni nazorat qilish kiradi. 
Iqtisodiy normativlar
– Markaziy bank tomonidan belgilanadigan pul aylanmasini boshqarish 
va bank faoliyatini tartibga solish uchun normativlardir. Masalan, ularga majburiy zaxira 
me’yori, likvidlik koeffitsenti, kapitalning etarliligi va boshqalar kiradi. 
Millatlararo markaziy banklar ham mavjud, masalan Evropa markaziy banki. 
Evropa markaziy banki - evro hududining markaziy banki hisoblanadi. 1998 yil 1 iyunda 
tashkil topgan. Uning shtab-kvartirasi (qarorgoxi) Germaniyaning Frankfurt-Mayn shahrida 
joylashgan.
Uning boshqaruv organi tarkibiga Evropa ittifoqiga a’zo bo‘lgan barcha davlatlarning 
vakillari kiradi. Bank Evropa ittifoqining boshqa organlaridan butunlay mustaqil.



Kapital tashkil etish shakliga ko‘ra markaziy banklar quyidagilarga bo‘linadi: davlat, 
aksioner, aralash.
Davlat
markaziy banklarida kapital davlat hisobidan shakllantirilgan (masalan, bank tashkil 
etilgan paytida, Germaniya federal banki kabi, yoki Buyuk Britaniya va Fransiya Markaziy 
banki kabi, davlat, mavjud bo‘lgan tijorat bankni milliylashtirganidan keyin). 
Aksionerlik
markaziy banklarda kapital aksiyadorlar hisobidan shakllanadi (masalan, AQSH 
Federal zaxira tizimining kapitali tijorat aksiyadorlik banklar hisobidan shakllangan). 
Aralash
markaziy banklarda kapitalning bir qismi davlat tomonidan, qolgan qismi esa xususiy 
aksiyadorlar tomonidan shakllanadi (masalan, YAponiya bankida davlat 55% aksiyalarga 
egalik qiladi). 
Turli mamlakatlarda markaziy banklarning nomlari uchun turli atamalar ishlatiladi: 
markaziy, davlat, zaxira, milliy va boshqalar: 

“Milliy bank” nomi
Abxaziya, Belorussiya, Gruziya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, 
Moldova, Tojikiston, Ukraina va SHveysariyalarda qabul qilingan; 

“Markaziy bank”
- Armaniston, Ozarbayjon, Eron, Rossiya, Turkmaniston, Turkiya va 
O‘zbekistonda; 

“Xalq banki”
– Bolgariya va Xitoyda; 

“Bank”
nomining o‘zi - Isroil (Isroil banki), Kanada, Litva, Latviya, Estoniya va 
YAponiyada. 

yoki, 
Singapurning pul-kredit boshqarmasi, Avstraliya zaxira banki, AQSH Federal 
zaxira tizimi va boshqalar. 
Qiziqarli!!!
Federal zaxira tizimi (Federal Reserve System, FZT, Federal zaxira, FED) – 
1913 yil 23 dekabrda Amerika Qo‘shma SHtatlari markaziy banknining vazifalarini 
bajarish va tijorat bank tizimi ustidan markazlashtirilgan nazoratni amalga oshirish uchun 
maxsus yaratilgan mustaqil federal agentligidir. Federal zaxira tizimiga yirik shaharlarda 
joylashgan 12 ta federal zaxira banklari kiradi.
O‘zbekiston Markaziy banki 
O‘zbekiston Markaziy bankining dastlabki nomi O‘zbekiston SSR Davlat banki bo‘lgan va 
O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi tomonidan 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan «Banklar va 
bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonun asosida faoliyat ko‘rsatgan. 



So‘ngra 1991 yil 30 sentyabrda Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritilgach, O‘zbekiston SSR 
Davlat banki O‘zbekiston Respublikasi Davlat banki deb, 1992 yil 2 iyulda esa O‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki deb nomlangan. 
O‘zbekiston Markaziy bankining huquqiy maqomi, vazifalari, funksiyalari, vakolatlari, tashkil 
etish va faoliyat ko‘rsatish tamoyillarini belgilovchi hujjatlari bu O‘zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasi (XXV bob, 124-modda), «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 
to‘g‘risida», «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonun va boshqa rasmiy qonun 
hujjatlaridir. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tarkibiga quyidagilar kiradi:

Markaziy bankning 14 ta hududiy bosh boshqarmalari, shu jumladan o‘n ikkita hududiy 
bosh boshqarmalar, Markaziy bankning Toshkent shahri bo‘yicha bosh boshqarmasi va 
Qoraqalpog‘iston Respublikasi bo‘yicha asosiy territorial boshqarmasi; 

10 ta tasarrufdagi tashkilotlar
.
2.
TIJORAT BANKLARI 
Tijorat banki nima? 
Tijorat banki
– tijorat asosida bank faoliyati, ya’ni mablag‘larni jalb qilish va kreditlarni 
taqdim etish, bank hisobvaraqlarini ochish va uni yuritish hamda to‘lovlarni o‘tkazish kabi 
amaliyotlarni amalga oshiruvchi kredit tashkilotidir. Tijorat banklari - bo‘sh pulga 
(jamg‘armaga) ega va pulga muhtoj bo‘lganlar o‘rtasidagi vositachilardan biri hisoblanadi. 
Tijorat banklari nima uchun kerak? 
Tijorat banklari iqtisodiyotning “qon tomir tizimi” bo‘lib, aholi va biznesning to‘planib qolgan 
jamg‘armalarini taqsimlash orqali iqtisodiyotni zarur moliyaviy resurslar bilan ta’minlaydi. Bu 
vositachilik iqtisodiyotni yanada rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan “yoqilg‘i” bilan 
ta’minlaydigan omilidir. 
Vositachi sifatida tijorat banklari pul mablag‘laridan foydalanganligi uchun foiz to‘lash 
sharti bilan omonatlarni jalb qiladilar va ularni aholi va tadbirkorlarga kreditlar va 
investitsiyalar shaklida foiz evaziga taqdim etadilar.
O‘zbekistonda tijorat bank faoliyatini yuritish uchun Markaziy bank tomonidan beriladigan 
bank litsenziyasini olish zarur. Ushbu litsenziya muddatsiz va uchinchi shaxslarga berilishi 
mumkin emas. 



Tijorat banklari qanday xizmatlar ko‘rsatadi? 
Birinchidan,
banklar sizning mablag‘ingiz bilan samarali foydalanishni va xavfsizligini 
ta’minlagan holda, omonatga pulingizni qabul qilib, foiz to‘lash orqali mablag‘laringizni 
ko‘paytirib beradi. 
Muhim!!! Sizning omonatingiz xavfsizligi
Fuqarolarning banklardagi omonatlarini 
kafolatlash fondi
tomonidan uning hajmi va valyutasidan qat’iy nazar to‘liq kafolatlanadi
Ikkinchidan,
Sizga mablag‘ kerak bo‘lganda yoki zarur narsalarni sotib olish uchun 
jamg‘armalaringiz etarli bo‘lmaganda, tijorat banklari sizga kreditlar taqdim etishi mumkin. 
Misol uchun, uy, texnika, avtomobil, mebel sotib olish, o‘qish to‘lovlari va boshqalar uchun 
kreditlar olishingiz mumkin. 
Uchinchidan,
banklarning kassalari va mobil ilovalari orqali mahsulotlarning xaridi, 
ko‘rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlar, jarimalar va boshqalar uchun to‘lovlarni amalga 
oshirish oson. 
To‘rtinchidan,
naqd pulsiz mablag‘lar bilan to‘lash uchun tijorat banklarida hisobvaraq 
ochish mumkin. Bu, onlayn do‘konlarda amalga oshirilgan xaridlar uchun eng qulay to‘lov 
yo‘li hisoblanadi. Bank hisobvarag‘iga mablag‘ingizni qo‘yib, ularni xavfsizlikda saqlaysiz. 
Shuningdek, tijorat banklari xorijiy valyutani naqd va naqd pulsiz shakllarda sotib olish 
va sotish, bank konsalting va informatsion xizmatlar, hujjatlarni va boshqa qimmatbaho 
narsalar va hokazolarni saqlash uchun seyf va yacheykalarni ijaraga berish bilan bog‘liq 
xizmatlar ko‘rsatadi. 
Shu bilan birga tijorat banklariga moliyaviy amaliyotlar bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlab 
chiqarish, savdo, sug‘urta va boshqa faoliyat bilan bevosita shug‘ullanish taqiqlanadi. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, tijorat banklarining asosiy maqsadi foyda olishdir. Banklar 
qanday qilib foyda olishini ko‘rib chiqaylik. 
Tijorat banklarining xizmatlar turi: 
Jismoniy shaxslarga
YUridik shaxslarga
Pul o‘tkazmalari 
Omonatlar 
Bank kartalari 
Kredit mahsulotlari 
Konversion amaliyotlari 
Pul o‘tkazmalari 
Depozitlar 
Bank kartalari 
Kredit mahsulotlari,
shu jumladan xorijiy valyutada 



Mobil banking 
Individual seyf va yacheykalar 
Hisob-kitob va kassa xizmatlari 
To‘lovlarni qabul qilish 
Kommunal to‘lovlarni amalga oshirish 
Jamg‘arma sertifikatlari 
Mol-mulkni ishonchli boshqarish 
Lizing 
Faktoring 
Konversion amaliyotlari 
Internet-banking 
Individual seyf va yacheykalari 
Hisob-kitob va kassa xizmatlari 
Xorijiy kredit liniyalari 
Loyihalarni moliyalashtirish 
Sug‘urta tashkilotlar nomidan
sug‘urta shartnomasini tuzish 
Omonat sertifikatlari 
Mol-mulkni ishonchli boshqarish 
Tijorat banklari daromadlari: 
Foizlar evaziga daromadlar:
Foizsiz daromadlar:
kreditlar 
boshqa tijorat banklariga
berilgan karzlar 
investitsiyalar 
qimmatli qog‘ozlarni qayta sotib
olish kelishuvlari 
Markaziy bankdagi hisoblar 
qarz majburiyatlariga investitsiyalar 
lizing operatsiyalari va hokazolar 
mijozlar uchun hisob-kitob va kassa xizmatlari 
bank kafolatlarini taqdim etish 
mijozlarning valyuta shartnomalari 
bo‘yicha xizmat ko‘rsatish 
konversiya amaliyotlari 
brokerlik va depozitar xizmatlari 
plastik kartalar bilan amaliyotlar 
ishonchli boshqarish amaliyotlari 
faktoring xizmatlari 
depozit saqlash va boshqalar 
Daromad bilan bir qatorda banklarning etarli xarajatlari mavjud: 

foizlar bo‘yicha xarajatlar:
talab qilib olingungacha bo‘lgan depozitlar hisobvaraqlari, 
muddatli omonatlar, Markaziy bank va boshqa tijorat banklariga to‘lovlar, to‘lanadigan 
kreditlar bo‘yicha; 




foizsiz xarajatlar:
komission xarajatlar va xizmatlar uchun xarajatlar (masalan, bank 
reklamasi yoki tadbirlarni o‘tkazish), xorijiy valyuta kursining salbiy o‘zgarishlaridan 
yo‘qotishlar, investitsiyalar va boshqalar; 

operatsion xarajatlar:
ish haqi xarajatlari, bank binolarini ijarasi va boshqa xarajatlari, 
xizmat safarlari, amortizatsiya, sug‘urta, soliqlar va boshqalar; 

birlashmalarga 
a’zolik badallari 
uchun to‘lovlar va fuqarolar omonatini kafolatlash fondiga 
mablag‘lar to‘lovlari. 
Yuqorida aytilgan daromad va xarajatlarning o‘rtasidagi farqi tijorat banklarining 
foydasi hisoblanadi. Bu, o‘z navbatida, omonatlar va kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari 
nima uchun farq qilishini tushuntiradi. 
3.
XALQARO MOLIYAVIY INSTITUTLAR 
Xalqaro moliya tashkilotlari nima va ularning
jahon iqtisodiyoti rivojlanishidagi o‘rni qanday? 
Xalqaro moliya tashkilotlari jahon iqtisodiyotida katta rol o‘ynaydi. Ular turli mamlakatlarga 
mablag‘ ajratish va kredit berish bilan shug‘ullanadilar, jahon savdosini rivojlantirish va 
moliya tizimini barqarorlashtirishga yordam beradilar. 
Xalqaro moliya tashkilotlari (XMT)
- xalqaro moliya sohasida davlatlararo (xalqaro) 
bitimlar asosida tashkil etilgan institutlardir. 
Quyidagilar xalqaro moliya tashkilotlari ishtirokchilari hisoblanadi:

davlat; 

nodavlat tashkilotlar. 
Jahon iqtisodiy rivoji uchun xalqaro moliya institutlari qaysi funksiyalarni bajaradi? 

jahon iqtisodiyotining holati, tendensiyalari va rivojlanish omillari tahlili; 

jahon iqtisodiyotini tartibga solish, xalqaro savdoni qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish 
maqsadida global valyuta va fond bozoridagi operatsiyalar; 

investitsion faoliyat (xalqaro va ichki milliy loyihalarga yo‘naltirilgan kreditlar); 

davlat loyihalarini kreditlash; 

xalqaro ko‘mak dasturlarini moliyalashtirish; 

ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirish; 

xayriya faoliyati. 



Bugungi kunda qanday XMTlar faoliyat ko‘rsatmoqda? 
Xalqaro valyuta jamg‘armasi
1945 yilda tashkil topgan bo‘lib
, xalqaro valyuta tizimining 
rivojlanishini hamda 189 ta a’zo mamlakatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini qo‘llab-
quvvatlaydi. Xalqaro valyuta fondi to‘lov balansining joriy yoki potensial qiyinchiliklariga 
duch kelayotgan a’zo davlatlar xalqaro zaxiralarini tiklashga, milliy valyutalarini 
barqarorlashtirishga, importning uchun to‘lovlarni davom ettirishga va kuchli iqtisodiy o‘sish 
uchun sharoitlarni tiklashga kreditlar ajratish bilan asosiy muammolarni bartaraf etadi. 
Jahon banki guruhi
vazifalari kengayishi bilan turli vaqtda tashkil etilgan va funksional, 
tashkiliy va hududiy jihatdan birlashgan besh tashkilotni o‘z ichiga oladi, jumladan: 

Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB); 

Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (XRA); 

Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK); 

Investitsiyalarni kafolatlash bo‘yicha ko‘p tarmoqli agentlik (IKKA); 

Investitsiyaviy nizolarni hal qilish xalqaro markazi (INHXM). 



Jahon banki guruhining asosiy maqsadi
rivojlanayotgan va iqtisodiyotiga o‘tish davrida 
bo‘lgan davlatlarga moliyaviy yordam ko‘rsatish hisoblanadi. Ushbu guruh tarkibiga kiruvchi 
har bir institut o‘z resurslaridan mustaqil ravishda va o‘zladi belgilangan sharoitda 
mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish dasturlarini amalga oshirishga hissa qo‘shadigan 
investitsiya loyihalarini moliyalashtirish bo‘yicha faoliyat olib boradi. 
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB) Bretton-Vud konferensiyasi qaroriga 
asosan 1944 yilda tashkil etilgan bank.
Global rivojlanish tashkiloti bo‘lib, Jahon banki guruhining missiyasini qo‘llab-
quvvatlaydigan, o‘rtacha daromadli va eng past darajadagi daromadli mamlakatlarga kreditlar, 
kafolatlar, xatarlarni boshqarish bo‘yicha mahsulotlar va maslahat xizmatlarini taqdim etuvchi 
eng yirik bank hisoblanadi.
Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (XRA)ga 1956 yil asos solingan bo‘lib,
dunyodagi eng 
qashshoq mamlakatlarga foizsiz kreditlar va grantlar taqdim etadi. YAIMning qiymati aholi 
jon boshiga 835 AQSH dollardan oshmaydigan mamlakatlargina XRA dan qarz olish huquqqa 
ega. XRA 30-40 yillik muddatga va dastlabki o‘n yillik imtiyozli davr (belgilangan 
muddatning asosiy qarzini to‘lamaslik imtiyozi) bilan foizsiz kreditlar taqdim etadi. 
Investitsiyalarni kafolatlash bo‘yicha ko‘p tarmoqli agentlik (IKKA)
o‘z faoliyatini 1988 
yilda boshlagan 
va rivojlanayotgan mamlakatlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb 
qilish, siyosiy xatarlardan sug‘urtalash va xususiy investorlarga kafolatlar berish, shuningdek 
maslahat va axborot xizmatlarini ko‘rsatish uchun tashkil etilgan. IKKA kafolati investorlarni 
mablag‘lar harakatini cheklashdan, musodara qilinishidan, harbiy va fuqaroviy 
tartibsizliklardan va shartnoma shartlarini buzish xavflaridan himoya qiladi. 
Investitsiyaviy nizolarni hal qilish xalqaro markazi (INHXM)ga
1966 yilda asos solingan 
bo‘lib, davlatlar va xususiy investorlar o‘rtasidagi nizolarni hal qilish bo‘yicha xalqaro arbitraj 
tashkiloti (
xalqaro investitsiyaviy arbitraj
) hisoblanadi. 
Evropa tiklanish va taraqqiyot banki (ETTB) 1991 yildan buyon faoliyat yuritib,
ochiq 
bozorga yo‘naltirilgan iqtisodiyotga o‘tishni, shuningdek, Markaziy va SHarqiy Evropa 
davlatlarida xususiy va tadbirkorlik tashabbuslarini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlovchi 
institutdir. Xususiy bank sektor bilan hamkorlikka e’tibor qaratgan holda, loyihalarga 
sarmoyalar kiritadi, davlat siyosati masalalari bo‘yicha muloqot olib boradi va innovatsiyalarni 
rivojlantirish, barqaror va ochiq bozor iqtisodiyotini barpo etish uchun texnik yordam 
ko‘rsatadi. 


10 
Osiyo Taraqqiyot Banki (OTB)
1966 yilda tashkil etilgan bo‘lib
, u mintaqalarga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri kreditlar va texnik yordamlar ko‘rsatish orqali Osiyoning iqtisodiy o‘sishini 
rag‘batlantirish maqsadida tashkil etilgan. OTB rivojlanayotgan a’zo mamlakatlardagi xususiy 
korxonalarga kapital qo‘yilmalar va kreditlar ajratish orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri yordam beradi. 
OTB tegishli mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga samarali hissa qo‘shadigan va 
mamlakat strategiyasiga muvofiq qashshoqlikni kamaytirishga eng katta ta’sir ko‘rsatadigan 
loyihalarni moliyalashtiradi. 
Osiyo infratuzilma investitsiya banki (OIIB)
Osiyodagi murakkab infratuzilma ehtiyojlarini 
qondirish maqsadida davlatlarni birlashtirish uchun tashkil etilgan ko‘p tomonli moliyaviy 
institutdir.
U o‘z faoliyatini 2014 yil yanvar oyida boshlagan va xozirgi paytda unga 57ta mamlakat a’zo. 
OIIB elektr va energetika, transport va telekommunikatsiya, qishloq infratuzilmasi va qishloq 
xo‘jaligini rivojlantirish, suv ta’minoti va kanalizatsiya, atrof-muhitni muhofaza qilish hamda 
shaharlar va logistikani rivojlantirish sohalarida ishonchli va barqaror loyihalarni 
moliyalashtirishni taklif etadi. 
2008 yilda tashkil topgan Moliyaviy ommaboplik alyansining (MOA)
maqsadi moliyaviy 
ommaboplik bo‘yicha samarali siyosatni amalga oshirish orqali moliyaviy resurslardan 
foydalana olmaydiganlar uchun tegishli moliyaviy xizmatlar sifatini va ulardan foydalanish 
imkoniyatini oshirishdan iborat. Dunyoning 95 rivojlanayotgan mamlakatlarining tartibga 
soluvchi moliyaviy tashkilotlarini birlashtiradi. Alyans davlat moliyaviy tizimining iqtisodiy 
rivojlanishiga hissa qo‘shadigan muhim siyosiy sohalarda a’zo mamlakatlarga grantlar va 
texnik yordam ko‘rsatadi. 
Islom taraqqiyot banki (ITB) 
- islomiy moliyalashtirishga yo‘naltirilgan ko‘p tomonlama 
rivojlanish banki 1975 yilda tashkil topgan. U a’zo mamlakatlarning iqtisodiy va ijtimoiy 
rivojlanish loyihalarini moliyalashtiradi. Bank shariat qonunlari va tamoyillariga asoslanib, 
a’zo davlatlar va butun dunyo musulmon jamoalarida ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni 
qo‘llab-quvvatlash orqali o‘z faoliyatini amalga oshiradi 
Islom taraqqiyot banki guruhiga quyidagi tashkilotlar kiradi:
Xususiy sektorni rivojlantirish bo‘yicha Islom korporatsiyasi (XSRIK),
1999 yilda
tashkil 
etilgan bo‘lib, xususiy sektorga moliyaviy xizmatlarni taqdim qiladi. U global hamkorlik 
platformasida kredit liniyalari, maslahatlar, aktivlarni boshqarish, investitsiyaviy bitimlar va 
boshqa operatsiyalarni amalga oshirish uchun strategik hamkorlikni ta’minlaydi. 


11 
Moliyalashtirish usullari quyidagilarni o‘z ichiga oladi, jumladan: kapital va foyda olishda 
ishtirok etish, lizing, qisman qayta sotish va boshqalar. 
1999 yilda asos solingan Xalqaro Islom savdo va moliya korporatsiyasi (XISMK) 
Islom 
taraqqiyot bankining avtonom bo‘linmasi hisoblanadi. Uning asosiy vazifasi butun Islom 
dunyosidagi odamlarning iqtisodiy ahvoli va turmush tarzini yaxshilash maqsadida savdoni 
rivojlantirish dan iborat. 
1977 yilda tashkil etilgan Xalqaro qishloq xo‘jaligini rivojlantirish jamg‘armasining 
(XQXRJ)
asosiy maqsadi rivojlanayotgan mamlakatlarda oziq-ovqat ishlab chiqarishni 
ko‘paytirish va kam ta’minlanganlarning ovqatlanish holatini yaxshilash uchun moliyaviy 
resurslarni jalb qilishdan iboratdir. Jamg‘arma kam ta’minlangan qishloq uy xo‘jaliklarining 
ovqatlanishini yaxshilash, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish va daromadlarni ko‘paytirishga 
sharoit yaratish maqsadida mablag‘larni safarbar qiladi. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati, soliq-byudjet 
siyosatini takomillashtirish va moliyaviy ko‘rsatkichlar statistikasi tizimini 
takomillashtirish doirasida xalqaro moliya institutlari bilan hamkorligi to‘g‘risidagi 
ma’lumotlar
Markaziy bankning rasmiy veb-saytida 
keltirilgan.
4.
MIKROKREDIT TASHKILOTI 
Mikrokredit tashkiloti nima va u qanday xizmatlar ko‘rsatadi? 
Mikrokredit tashkiloti bank va boshqa muassasalar bilan bir qatorda kredit tashkiloti 
hisoblanib, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan berilgan litsenziya asosida 
faoliyat yuritadi. 
Mikrokredit tashkiloti ko‘rsatadigan xizmatlar ro‘yxatiga quyidagilar kiradi:

mikrokreditlar yoki mikroqarzlar berish; 

mikrokredit tashkiloti lizing beruvchi sifatida mikrolizing (moliyaviy ijara)ni taqdim 
etish; 

iste’mol kreditlarini taqdim etish; 

qarz majburiyatlarini sotish va sotib olish (faktoring). 
Mikrokredit tashkilotining tijorat bankidan farqi nima? 
Mikrokredit tashkilotining tijorat bankidan asosiy farqi shundaki, u kredit mahsulotlarini faqat 
qonun hujjatlarida belgilangan miqdorda taqdim etish huquqiga ega. 


12 
Mikrokredit tashkiloti faoliyatida qanday cheklovlar mavjud? 
Mikrokredit tashkiloti quyidagilarga haqli emas:

qarz majburiyatlarini chiqarish hamda yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlarni 
(depozitlarni) qabul qilish; 

jismoniy shaxslardan qarz mablag‘larini jalb qilish. Ta’sischilar (ishtirokchilar, mulkdorlar) 
bundan mustasno; 

mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatish shartnomalari bo‘yicha yillik qarz miqdorining 
yarmidan ko‘pini tashkil etadigan summada foizlar hisoblash, komission to‘lovlar va 
neustoyka (jarima, penya) undirish, javobgarlikning boshqa choralarini qo‘llash; 

o‘z muassislarining (ishtirokchilarining, mulkdorlarining) majburiyatlari bo‘yicha kafil 
bo‘lishiga yoki kafolat beruvchi bo‘lishga, shuningdek ularga o‘z majburiyatlari 
bajarilishini ta’minlashning boshqa usullarini taqdim etishga haqli emas. 
Mikrokredit tashkilotidan qaysi miqdorda qarz olishim mumkin? 
Bu savolga javob berish uchun mikromoliyalashning quyidagi turlarini ko‘rib 
chiqamiz:
Mikroqarz
bu – qarz oluvchi jismoniy shaxsga 50 million so‘mdan oshmaydigan miqdorda 
to‘lovlik, muddatlilik va qaytarishlik shartlari asosida taqdim etiladigan mablag‘lardir. 
Mikrokreditlar 
– bu qarz oluvchiga 300 million so‘mdan oshmaydigan miqdorda to‘lovlik, 
muddatlilik va qaytarishlik shartlari asosida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun 
taqdim etiladigan mablag‘lardir. 
Mikrokredit qarz oluvchiga pul mablag‘larini shartnomaga muvofiq muayyan maqsadlar uchun 
ishlatish shartlari asosida (maqsadli mikrokredit) berilishi mumkin. 
Mikrolizing
– mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatuvchi tashkilot tomonidan mol-mulk olish 
hamda uni egalik qilish va foydalanish uchun lizing oluvchiga shartnomada belgilangan 
shartlar asosida xaq evaziga berish nazarda tutilgan xizmatdir. 
Mikrolizing 
tadbirkorlik 
faoliyatini 
amalga 
oshirish 
uchun
600 
million 
so‘mdan oshmaydigan summada beriladi

Mikrokredit tashkiloti xizmatlaridan qanday foydalanish mumkin? 
Mikrokredit tashkilotlarning xizmatidan foydalanishda birinchi o‘rinda Ciz, o‘zingizga eng 
maqbul shartlardagi takliflarni tanlashingiz zarur. 


13 
Mikrokredit tashkilotlari tomonidan xizmat ko‘rsatish shartlari haqidagi ma’lumotlarni 
mikrokredit tashkilotlarining rasmiy veb-saytlarida 
(
mikrokredit tashkilotlari ro‘yxati

yoki 
ularning ofislariga tashrif buyurgan holda bilib olish mumkin.
Mikromoliyaviy xizmat ko‘rsatuvchi mikrokredit tashkilotini tanlagach, unga yuridik va 
jismoniy shaxslar mikromoliyaviy xizmatdan foydalanish uchun ariza hamda o‘z faoliyati va 
daromadlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni taqdim etishadi. 
MKTdan qarz olganingizda kredit summasi, MKT oldidagi majburiyatlaringizning 
bajarilishi haqidagi ma’lumotlar kredit byurosiga taqdim etiladi. Buni hisobga olgan holda, 
kredit tarixingiz buzilmasligi uchun Siz o‘z majburiyatlaringizni vaqtida bajarishingiz lozim.
5.
LOMBARD 
Lombard - nima va qaysi hollarda lombarddan foydalanish qulay? 
Agar biron-bir sabablarga ko‘ra sizga zudlik bilan pul kerak bo‘lganda hamda biror kimdan 
qarz olish yoki bir necha soat ichida kredit olish imkoni bo‘lmasa, Siz, lombardda uch oydan 
oshmaydigan kreditni qimmatbaho ko‘char mol-mulkingiz garovi evaziga olishingiz mumkin. 
Lombard xizmatlarining qulayligi shundaki, kreditni olish uchun uzoq vaqt 
sarflanmaydi va ko‘p xujjatlar talab qilinmaydi. 
Lombardda kreditni olish va qaytarish sxemasi quyidagicha:

Siz lombardga qimmatbaho mol-mulkni taqdim kilasiz (agar kerak bo‘lsa, lombard garovga 
qo‘yiladigan mol-mulkka egalik huquqini tasdiqlovchi hujjatlar yoki boshqa dalillarni 
taqdim etishni talab qilish huquqiga ega), pasport yoki shaxsni tasdiqlovchi boshqa hujjat, 
shuningdek qarz oluvchining faoliyati va daromadlari haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga 
olgan hujjatlar ; 

Garovga qo‘yiladigan mol-mulk baholanadi; 

Sizni kredit shartnomasining umumiy shartlari bilan tanishtirib chiqishlari kerak. Agar siz 
ular bilan rozi bo‘lsangiz, kredit shartnomasini imzolaysiz va qo‘lingizga pul mablag‘lari va 
ikkita hujjatni olasiz: kredit shartnomasining o‘zi va garov kartasi (bilet). 
Lombard garovga qo‘yilgan mulklardan foydalanishga va ularni tasarruf etishga 
haqli emas. Shuningdek, lombard garovga qabul qilgan mulkni garovga qabul qilish 
paytida shunga o‘xshash va shunday sifatga ega mulklarning narxlariga mos bahodagi 
to‘liq summasida o‘z hisobidan garovga qo‘yuvchi foydasiga sug‘urtalashi shart.


14 

Lombard tomonidan qabul qilingan mol-mulk, lombardga tegishli bo‘lgan barcha to‘lovlar 
qoplanganidan so‘ng egasiga qaytarilishi mumkin. Uchinchi shaxs garovga qo‘yilgan mol-
mulkni faqat mol-mulk egasi tomonidan belgilangan tartibda berilgan ishonchnoma orqali 
olishi mumkin. 
Agar kreditni so‘ndirish ilojisi bo‘lmasa, garovga qo‘yilgan mol-mulk lombard tomonidan 
sotiladi va kredit, kredit bo‘yicha foizlar, jarima (neustoyka) va uni sotish bilan bog‘liq 
bo‘lgan boshqa xarajatlar uchun to‘lovlar amalga oshiriladi. SHu bilan, garovga qo‘yilgan 
mol-mulkni sotuvidan olingan mablag‘ etarli bo‘lmagan taqdirda, lombardga bo‘lgan qarz 
yopiladi. 
Agar garovga qo‘yilgan mol-mulkni sotish chog‘ida olingan summa lombardga 
to‘lanilishi lozim bo‘lgan summadan ortiq bo‘lsa, u holda Sizga farqi (tafovuti) to‘lanadi. 
Lombardda garov mol-mulkini yo‘qotishsa yoki zarar etkazishsa, nima qilish kerak? 
Garovga qo‘yilgan mol-mulk
yo‘qotilgan yoki etishmagan taqdirda, lombard, garov biletida 
ko‘rsatilgan baholash summasiga muvofiq uning qiymatini mol-mulkning egasiga qaytarishi 
shart. 
Garovda ushlab turilgan mol-mulkka
zarar etkazilgan hollarda, lombard, etkazilgan 
shikast engib bo‘lmaydigan kuch oqibatida yuz berganligini isbotlay olmasa, garovga 
qo‘yuvchi mulkdorga taraflarning kelishuvi bilan belgilangan lekin garov biletida ko‘rsatilgan 
mol-mulkning qiymatidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda to‘lab berishi shart. 
Kreditni so‘ndirguncha garov sifatida taqdim etilgan mol-mulkni garovga oluvchi sotishi 
mumkinmi? 
Kredit summasi belgilangan muddatda qoplanmaganligi taqdirda, lombard, notariusning ijro 
yozuvi (ijro etish uchun asos bo‘lib xizmat qiluvchi tartibot hujjati) asosida imtiyozli bir oylik 
muddati o‘tganidan so‘ng garov mol-mulkini sotishi mumkin. 
Lombardlar tomonidan beriladigan kreditlarning ijobiy va salbiy tomonlari 
+
Olish osonligi: 
garov mol-mulki va bir nechta hujjatlar kerak xolos; 
+ Tezligi:
kredit olish jarayoni uzoq vaqt talab qilmaydi; 
+ Xatar (risk) pastligi:
agar qarzni to‘lash imkoni bo‘lmasa, uning so‘ndirilishi garovga 
qo‘yilgan mol-mulkning hisobidan amalga oshiriladi, ushbu mablag‘ lombardning talablarini 
to‘liq qondirish uchun etarli bo‘lmasa ham; 
- Foiz
: Lombardlar karzlarni juda yuqori foizda berishadi. 


15 
Lombardlar yana qanday xizmatlarni taqdim etadi? 
Lombardlar shaxsiy iste’molga mo‘ljallangan fuqarolarning ko‘char mol-mulklarini saqlash 
uchun ham qabul qilishlari mumkin. Saqlash uchun mol-mulkni qabul qilishda, lambard 
mijozga shaxsiy saqlash kvitansiyasini beradi. 
Lombardga topshirilgan narsa baholanishi va uning to‘liq baholangan summasiga 
muvofiq mijozning foydasiga sug‘urtalanishi lozim.
Mijoz ashyoni qaytarib olishdan bosh tortgan holatda, lombard ushbu ashyolarni uch oy 
muddat ichida saqlashi kerak. Uch oy o‘tgandan so‘ng talab qilib olinmagan ashyolarni 
lombard sotishi mumkin. 
Lombard aholi omonatlarini bank sifatida qabul qiladimi? 
Lombardlar omonatlarni qabul qilishi taqiqlangan (ruxsat berilmagan). Lombardlar tijorat 
banklaridan mablag‘lar, yuridik shaxslardan va jismoniy shaxs-ta’sischilardan qarz 
mablag‘larini jalb etishga haqli. 
Lombardlar faoliyatini tartibga kim soladi? 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki qonun bilan belgilangan tartibda lombardlar 
faoliyatini litsenziyalaydi, tartibga soladi va nazorat qiladi. Markaziy Bank saytida 
O‘zbekiston Respublikasida faoliyat ko‘rsatayotgan lombardlar ro‘yxati mavjud. 
6.
SUG‘URTA TASHKILOTLARI 
Cug‘urta kompaniyalari qanday ishlaydi? 
“Men sug‘urta to‘lovlari tufayli xonavayron bo‘lgan oilalarni bilmayman, 
lekin to‘lovlar qilinmaganligi sababli xonavayron bo‘lgan oilalarni bilaman.” 
Uinston CHerchill
Sug‘urta nima uchun kerak?
Sug‘urta
– mol-mulk, sog‘liq yoki hayot, biznes, va qiymatga ega bo‘lgan boshqa 
yo‘nalishdagi xatarlarning moliyaviy himoyasidir. Sug‘urta 
majburiy
yoki 
ixtiyoriy
bo‘ladi. 
Misol sifatida, avtomobil sug‘urtalashni ko‘rib chiqamiz: 
Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish: 

birovning avtomobiliga zarar etkazilganda javobgarligingizni sug‘urta qiladi; 

jabr ko‘rgan begunoh shaxslarga etkazilgan zararni qoplash tartibi bo‘yicha g‘amxo‘rlik 
qilish orqali muhim ijtimoiy rolga ega; 


16 

avtomobilning quvvati va foydalanish hududiga qarab belgilangan hamda sug‘urta 
to‘lovining qat’iy miqdoriga ega. 
Avtomobilni ixtiyoriy sug‘urta qilish (KASKO):

yo‘llar, avtomobillar turargoxi va boshqa joylarda har qanday yo‘l hodisalari tufayli 
avtomobilingizga etkazilgan zararni sizning aybingiz bo‘lganligi yoki bo‘lmaganligidan 
qat’iy nazar qoplashni ta’minlaydi; 

avtomobil egalarining mulkiy huquqlarini himoyalash va qo‘riqlash orqali ularning shaxsiy 
manfaatlari himoyasida turadi; 

polis narxi turli tashqi o‘zgaruvchan omillarga qarab belgilanmaydi; 

sug‘urta qoplamasi sug‘urta shartnomasining miqdoriga bog‘liq, ammo sug‘urtalangan 
transport vositasining to‘liq qiymatidan oshib keta olmaydi. 
Sug‘urtalashni kim amalga oshiradi?
O‘zbekistonda sug‘urta bozori regulyatori -
Sug‘urta bozorini rivojlantirish 
agentligi
bo‘lib, sug‘urtalovchilar va sug‘urta brokerlari faoliyatini litsenziyalaydi, sug‘urta 
to‘lovlarining normativlari va mexanizmlarini, hamda ularni hisoblash tartibini ishlab chiqadi. 
Sug‘urta bozorining ikki asosiy ishtirokchisi mavjud: 
sug‘urta qiluvchi
va 
sug‘urta 
qildiruvchi

Sug‘urta qiluvchi
– risklarni o‘ziga oluvchi va sug‘urta kompensatsiyasini to‘lovchi 
kompaniya. 
Sug‘urta kompaniyalari – jismoniy (fuqarolar) va yuridik shaxslar (korxonalar) 
xatarlarini tuzilgan shartnoma asosida sug‘urtalovchi moliyaviy tashkilotning maxsus 
turi. 
14 iyun 2022 yil holatiga ko‘ra O‘zbekiston sug‘urta bozorida 42 sug‘urta kompaniyalari 
faoliyat ko‘rsatmoqda. 
Sug‘urta qildiruvchi
- sug‘urtani qabul qiluvchi jismoniy yoki yuridik shaxs. 
Sug‘urta bozori ishtirokchilari
- sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatuvchi agent va broker 
vositachilari orqali ham faoliyat yuritishlari mumkin. Ular sug‘urta mukofotining muayyan 
ulushini komissiya (xizmat haqqi) sifatida oladilar (sug‘urta qildiruvchi shartnoma bo‘yicha 
beradigan badal). 
Agentlar
litsenziyaga muhtoj emas, ular sug‘urta kompaniyasi nomidan ish yuritadi, va albatta 
uning manfaatlarini himoya qiladilar. 
Brokerlar
litsenziyaga ega bo‘lishlari va mustaqil ishlashlari kerak, ya’ni turli xil sug‘urta 
kompaniyalarni taklif qilish orqali mijozning ehtiyojlarini optimal darajada qondiradilar. 


17 
Sug‘urta zaxirasini ko‘paytirish uchun sug‘urta kompaniyalari sug‘urta qildiruvchilarning 
mablag‘larini taqsimlash bilan shug‘ullanadilar.
Sug‘urta kompaniyasining daromad manbai uning investitsion faoliyati hisoblanadi. U yig‘gan 
pul mablag‘lari, kelgusi to‘lovlar uchun mo‘ljallangan sug‘urta zaxiralarining miqdori 
hisoblanadi.
Bu pul mablag‘larini sarflash mumkin emas, lekin ularni daromad olish maqsadida omonatlar 
sifatida banklarda joylashtirish orqali ishlatish mumkin. 
Sug‘urta kompaniyalari tomonidan qanday sug‘urta turlari taqdim etiladi? 
Sug‘urta kompaniyalari tomonidan aholi va tadbirkorlarga ko‘rsatilayotgan asosiy 
xizmatlaridan biri:

Transport vositalarini sug‘urtalash; 

Tibbiy sug‘urta; 

YUklarni sug‘urtalash; 

Ipoteka sug‘urtasi; 

Mol-mulkni sug‘urtalash va boshqalar. 
Sug‘urta kompaniyasini tanlashda nimalarga e’tibor berish kerak? 
Litsenziya. 
Sug‘urta kompaniyasining sug‘urta faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyaga 
ega yoki yo‘qligini tekshiring. Buni O‘zbekiston Respublikasi ochiq ma’lumotlar Portali 
saytida amalga oshirish mumkin. «Sug‘urta qiluvchi va sug‘urta brokerlarining sug‘urta 
faoliyatini amalga oshirish huquqi uchun amaldagi litsenziyalar reestri» jadvalini ko‘rib 
chiqing. 
Tariflar
. Sug‘urta tariflari qonun hujjatlarida belgilangan talablarga javob berishi kerak. Juda 
past tariflar firibgarlik belgisi bo‘lishi mumkin. Polisning taxminiy qiymati sug‘urta 
kompaniyalari veb-saytlarida onlayn-kalkulyator orqali hisoblanishi mumkin. Turli 
kompaniyalar xarajatlarini hisoblab va natijalarini solishtirib ko‘ring. E’tibor bering: 
shartnomada nazarda tutilgan risklar qancha ko‘p bo‘lsa, sug‘urta narxi shuncha yuqori 
bo‘ladi. 
Shartlar
. Sug‘urta shartlarini diqqatlik bilan o‘qib chiqing. Sug‘urta polisidan tashqari 
sug‘urta shartnomasini albatta ko‘rib chiqing. Sug‘urta hodisasi belgilari keltirilgan bandiga 
alohida e’tibor bering. Sug‘urta nimalarni qoplamasligini bilib oling. Turli vaziyatlarda zararni 
qoplash tartibini aniqlashtirishni unutmang va kompensatsiya to‘lash muddatlari haqida 
so‘rang. 

Yüklə 144,29 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin