О‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

3.4.7. ACL yoki C-list 
Foydalanishni boshqarish jadvalida barcha subyektlar va barcha obyektlar 
mavjudligi tufayli, u avtorizasiya qarorlariga tegishli barcha ma’lumotlardan tashkil 

---

128 
topgan. Biroq, katta foydalanishni boshqarish matrisasini boshqarish amaliy 
tomondan mushkul. Yuzlab (yoki undan ko’p) subyektlar va minglab (yoki undan 
ko’p) obyektlar mavjud bo’lgan tizimda, millionlab (yoki undan ko’p) yozuvlarga 
ega bo’lgan foydalanishni boshqarish matrisasi har qanday obyektga har qanday 
subyekt tomonidan bajariladigan ishlar uchun tekshirishili hisoblash tizim uchun 
katta yuklamani keltirib chiqaradi. 
Avtorizasiya amallarini maqbul amalga oshirish uchun, foydalanishni 
boshqarish matrisasi boshqariluvchi qismlarga bo’linishi shart. Foydalanishni 
boshqarish matrisasini bo’laklarga ajratishning ikkita usuli mavjud. Birinchi usuli, 
matrisani ustunlar bo’yicha bo’lish va har bir ustun mos obyekt bilan saqlanadi. U 
holda, obyektdan foydalanishga murojaat bo’lganda foydalanishni boshqarish 
matrisasining ushbu ustuni olinadi va amalni bajarishga ruxsat berilgani tekshiriladi. 
Ushbu ustunlarni ACL kabi bilish mumkin. Masalan, 6-jadvaldagi sug’urta 
ma’lumotiga tegishli bo’lgan ACL quyidagicha: 
(Bob,
−
), (Alisa,
𝑆𝑆𝑤𝑤
), (Sem,
𝑆𝑆𝑤𝑤
), (buxgalteriyaga oid dastur,
𝑆𝑆𝑤𝑤
)
Alternativ holatda, foydalanishni boshqarish matrisasini satrlar bo’yicha, har 
bir satr mos subyekt bilan saqlanadi. U holda, subyekt tomonidan biror amalni 
bajarishga harakat qilinsa, amalni bajarishga ruxsat borligini bilish uchun 
foydalanishni boshqarish matrisasining mazkur satriga qaraladi. Mazkur yondashuv 
imtiyozlar ro’yxati kabi yoki C-list deb ataladi. Masalan, 3.1-jadvaldagi Alisaning 
imtiyozlar ro’yxati yoki C-list quyidagiga teng: 
(
𝑋𝑋𝐾𝐾
,
𝑆𝑆𝑥𝑥
), (, buxgalteriyaga oid dastur,
𝑆𝑆𝑥𝑥
), (buxgalteriyaga oid ma’lumot,
𝑆𝑆
), 
(sug’urta ma’lumoti,
𝑆𝑆𝑤𝑤
), (to’lov qaydnomasi ma’lumoti,
𝑆𝑆𝑤𝑤
)
ACL va C-list o’zaro ekvivalent bo’lsada, ular bir xil axborotni o’zida turlicha 
saqlaydi. Biroq, ular orasida sezilmas farq mavjud. ACL va C-listning o’zaro qiyosiy 
tahlili quyidagi 50-rasmda keltirilgan. 

---

129 
Alisa
Bob
Fred
r
---
r
w
r
---
rw
r
r
Fayl 1
Fayl 1
Fayl 1
ACL
Alisa
Bob
Fred
r
w
rw
---
r
r
r
---
r
Fayl 1
Fayl 1
Fayl 1
C-list
50-rasm. ACL vs C-list 
50-rasmdagi ko’rsatkichlar qarama-qarshi yo’nalishlardaligini, ya’ni, ACL 
uchun ko’rsatkich resurslardan foydalanuvchilarga qarab yo’nalgan bo’lsa, C-list 
uchun esa ko’rsatkichlar foydalanuvchilardan resurslarga qarab yo’nalganligini 
ko’rish mumkin. Bu ko’ringan ahamiyatsiz farq imtiyozlar (C-list) bilan 
foydalanuvchilar va fayllar orasidagi aloqadorlik tizim ichida qurilishini anglatadi. 
ACLga asoslangan tizimda esa, foydalanuvchilarni faylga aloqadorligi uchun 
alohida usullar talab etilgani bois, C-list ACL ga nisbatan bir qancha xavfsizlik 
nuqtai nazaridan afzalliklarga ega va shuning uchun C-list ustida kam sonli ilmiy 
tadqiqot ishlari olib borilgan. 
Tartibsiz yordamchi. Tartibsiz yordamchi 
bu – ko’p jabhalarda klassik 
xavfsizlik muammosi hisoblanadi. Ushbu muammoni yoritish uchun, ikkita resursga 
ega tizim olingan: birinchi resurs kompilyator bo’lsa, ikkinchisi maxfiy to’lov 
axborotidan iborat bo’lgan BILL deb nomlangan fayl va bir foydalanuvchi, Alisadan 
iborat. Bunda, kompilyator ixtiyoriy faylga yozish imkoniyatiga ega va Alisa 
kompilyatorni ishga tushira oladi. Buning uchun debaggerlash ma’lumoti yoziluvchi 
fayl nomini kiritishi talab etiladi. Biroq, Alisaga BILL nomli faylni zararlashi 

---

130 
mumkinligi sababli, unga yozish ruxsati mavjud emas. Ushbu senariy uchun 
foydalanishni boshqarish matrisasi quyidagi 4-jadvalda keltirilgan. 
4-jadval 
Tartibsiz yordamchi holati uchun foydalanishni boshqarish matrisasi 
Kompilyator 
BILL 
Alisa 
x 
- 
Kompilyator 
rx 
rw 
Faraz qilinsin, Alisa kompilyatorni ishga tushirdi va fayl nomi sifatida BILL 
ni ko’rsatdi. Alisa ushbu imtiyozga ega bo’lmagani uchun, mazkur buyruq amalga 
oshirilmaydi. Biroq, Alisa nomidan ish ko’ruvchi kompilyator BILL faylini qayta 
yozish imkoniyatiga ega. Agar kompilyator o’z imkoniyati bilan ishlasa va u Alisa 
tomonidan ishga tushirilsa, u holda BILL faylini zararlashi mumkin (51-rasm).