1-mavzu. Qadimgi dunyo iqtisodiy goyalari

---

1-MAVZU. QADIMGI DUNYO IQTISODIY GOYALARI. 
1.1.
 
Qadimgi Osiyodagi iqtisodiy g'oyalar. 
 
Iqtisodiy fan manbalarini avvalo jahon tsivilizatsiyasining beshigi bo'lgan 
qadimgi Sharqdan izlamoq mantiqan to'g'ridir.
Iqtisodiy g'oyalarning shakllanishi insoniyatning paydo bo'lishi bilan 
boshlangan. Ammo hozirgi paytda qo'lyozmalarda aks ettirilgan g'oyalargina tahlil 
qilingan. Shu sababli iqtisodiy ta'limotlar tarixi quldorlik jamiyati, aniqrog'i, 
xususiy mulk paydo bo'lishi bilan boshlanadi, deyish o'rinlidir.
Dastlab quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy ajralish boshlangan joylarda, 
Mesopotamiya (Tigr va Efrat daryolari oralig'ida) va Misrda eramizdan avvalgi IV 
ming yillikda yuzaga keladi. Bunga asosiy sabab shuki, bu erda texnologik inqilob 
ro'y berdi, metall qurollar ishlatila boshlandi, qishloq xo'jaligida intensiv, ko'p 
hollarda sug'orma dehqonchilikka o'tildi, shu asosda nisbatan turg'un qo'shimcha 
mahsulot olish imkoni tug'ilgan. Oqibatda jamiyatda mehnat taqsimotini 
rivojlantirishga, ko'pgina hunarmandchilik sohalarining ajralib chiqishiga, sinfiy 
tabaqalanishga turtki bo'ldi.
Bu davrda qo'shimcha mahsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan 
dehqonlarni ekspluatatsiya qilish yo'li bilan renta - soliq olish (Osiyoda) bo'lsa, 
qullarni (davlat yoki xususiy) beayov ishlatish bilan ham (Evropada) katta boylik 
orttirilgan. Sharqda davlatning iqtisodiyotga aralashuv darajasiga qarab, ayrim 
«erkin» aholining ahvoli qullarnikidan deyarli farq qilmagan (umuman, Sharq 
mamlakatlarida qulchilik masalasi hali uzil-kesil hal etilgan emas. Akademik 
V.V.Struve uni tan oladi. Lekin ko'pgina olimlarning fikricha, Sharqda quldorlik 
klassik shaklda rivoj topmagan, patriarxal, ya'ni uy xo'jaligida ustun bo'lgan 
(Qarang: Istoriya Drevnego Vostoka.M.,MGU,1991).
Sharq, jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi xo'jalik faoliyatida 
nisbatan erkin odamlar ishtirok etgan. Masalan, dehqonchilik, hunarmandchilik, 
qurilish sohasida qullar mehnatidan foydalanilmagan. Antik dunyo (Farbiy 
Evropa)dagi ayrim regionlarda xalqaro savdoni olib borish bilan bog'liq ravishda 
tovar-pul munosabatlari ham anchagina rivojlangan (masalan, Gretsiyaning ayrim 
shaharlari). Shu asosda qulchilikka asoslangan xususiy mulkchilik rivoj topdi. O'z 
mahsulotini 
sotishga 
mo'ljallab 
ishlab 
chiqargan 
qulchilik 
xo'jaliklari 
ekspluatatsiyani kuchaytirishni talab etgan. Oqibatda klassik yoki antik qulchilik 
yuzaga keldi (Gretsiya va Italiya).
Bizgacha etib kelgan eng qadimgi qo'lyozmada (Qadimgi Misr, eramizdan 
avvalgi XXII asr) noib va aholi o'rtasidagi munosabatlar to'g'risida fikr yuritiladi. 
Bu davrda sinfiy ajralish to'la shakllanmagan bo'lib, boshqaruv ishiga 
ishbilarmonlarni taklif etish (yuqori tabaqali yoki oddiy aholidan bo'lishidan qat'i 
nazar) kerak deyilgan.
Qadimgi Misrdan farqli ravishda Mesopotamiyada xususiy mulkchilik va 
tovar-pul munosabatlarining nisbatan tez rivojlanishi xarakterlidir. Inson shaxsi 
ozodligining kafolati yo'q bo'lgan o'sha sharoitda qarzdor qulchilik xo'jalik rivojiga 
olib kelar edi. Bunday jarayonlar soliq to'lovchilar va harbiylardan ajralib qolishi 

---

mumkin bo'lgan davlatning kuchsizlanishiga olib kelgan. Saklanib qolgan 
yodgorliklarda, yozma qonunlarda iqtisodiy g'oyalar ham mavjud, unda mustaqil 
ishlab chiqaruvchilarning huquqlarini himoya qilish, tartibga solish bo'yicha 
muhim fikrlar berilgan. Eramizdan avvalgi XVIII asrda 
Bobil (Vavilon)
da 
(m.a.1792-1750 yy.) podsholik qilgan