“Statistika tarmoqlar va sohalar” kafedrasi
Iqtisodiy xarajatlarning mohiyati
Yüklə 187,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3.Iqtisodiy xarajatlarning mohiyati Iqtisodiy xarajatlarning mohiyati iqtisodiyotda sodir boʻladigan xarajatlarning turli turlarini, oʻsha xarajatlar qarorlariga taʼsir koʻrsatish omillarini anglatadi. Ushbu xarajatlar qarorlari mamlakat ichidagi iqtisodiy faoliyatning umumiy darajasiga, shuningdek resurslarning jamiyatdagi turli sohalar va guruhlar bo'yicha taqsimlanishiga ta'sir ko'rsatadi. Iqtisodiy xarajatlarning 4 asosiy tarkibiy qismi mavjud: iste'mol, investitsiya, davlat xarajatlari va sof eksport. Bu tarkibiy qismlarning har biri iqtisodiy o'sish, barqarorlik va tengsizlikni shakllantirishda alohida o'rin tutadi. 1. Iste'mol: Bu uy xo'jaliklarining tovar va xizmatlarga sarflanadigan xarajatlarini anglatadi. Odamlar oziq-ovqat, kiyim-kechak, o'yin-kulgi kabi narsalarni boshqa narsalar qatorida iste'mol qilishadi. Iste'mol xarajatlariga turli omillar, jumladan daromad, boylik, foiz stavkalari, iste'molchilar ishonchi, kelajakka bo'lgan umidlar ta'sir ko'rsatadi. Masalan: COVID-19 pandemiyasiga javoban ko'p odamlar ishdan mahrum bo'lish, daromadlarni qisqartirish yoki kelajakka nisbatan noaniqliklar tufayli xarajatlarini qisqartirishdi. Bu esa umumiy isteʼmolning pasayishiga olib keldi, bu esa isteʼmol xarajatlariga tayangan korxonalarga taʼsir koʻrsatdi. 2. Investitsiya: Bu korxonalar tomonidan mashina, bino va uskunalar kabi kapital tovarlarga sarflanadigan xarajatlarni, shuningdek tadqiqot va rivojlantirishga sarflanadigan xarajatlarni anglatadi. Biznes investitsiyalarga foiz stavkalari, texnologik o'zgarishlar, infrastruktura investitsiyalari, davlat siyosati kabi omillar ta'sir ko'rsatadi. Masalan: Iste'molchilar talabining o'zgarishiga 5 https://www.google.com/search?q=1- chizma.Doimiy,+o%E2%80%99zgaruvchi+va+umumiy+(yalpi)+xarajatlarning+grafikdagi+tasviri.&source=lnms&tbm =isch&sa=X&ved=2ahUKEwjnu-ai1Kj- AhWjSvEDHabkA1UQ_AUoAXoECAEQAw&biw=1920&bih=961&dpr=1#imgrc=q80Px29WqKBi_M 12 javoban avtomobil ishlab chiqaruvchi xarajatlarni kamaytirish va foydani oshirish uchun yanada samarali ishlab chiqarish texnologiyasiga investitsiya kiritishga qaror qilishi mumkin. Yangi kapital tovarlarga kiritilgan ushbu investitsiya iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantirishi va uzoq muddatda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishi mumkin. 3. Davlat xarajatlari. Bu federal, shtat va mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan tovar va xizmatlarga sarflanadigan xarajatlarni anglatadi. Bunga infratuzilma investitsiyalari, ijtimoiy dasturlar, mudofaa xarajatlari va ta'lim kiritish mumkin. Davlat xarajatlari ko'pincha iqtisodiy faollikni rag'batlantirish yoki ijtimoiy tengsizliklarni bartaraf etish vositasi sifatida ishlatiladi. Masalan: 2008 yilda uy-joy bozori inqirozi tufayli yuzaga kelgan iqtisodiy tanazzilish munosabati bilan AQSh hukumati infratuzilma loyihalari va ijtimoiy dasturlarga sarflanadigan xarajatlarni o'z ichiga olgan bir qator fiskal rag'batlantirish paketlariga ruxsat berdi. Bu iqtisodiyotni barqarorlashtirishga va yana ishdan mahrum bo'lishning oldini olishga yordam berdi. 4. To'liq eksport: Bu mamlakat eksporti va import o'rtasidagi farqni anglatadi. Mamlakat eksporti importidan oshib ketganda salbiy toʻliq eksport sodir boʻladi, negativ toʻliq eksport esa import eksportdan oshganda sodir boʻladi. Sof eksportga turli omillar, jumladan valyuta kurslari, xalqaro savdo siyosati, global iqtisodiy ko'rsatkichlar ta'sir ko'rsatadi. Masalan: Agar mamlakat zaif valyutaga ega bo'lsa, uning eksporti chet ellik xaridorlar uchun yanada jozibador bo'lib qolishi mumkin, import esa qimmatlashadi. Bu esa salbiy toʻliq eksportga olib keladi, bu esa iqtisodiy oʻsishni qoʻllab-quvvatlashga va eksport sektori ichida ish oʻrinlari yaratishga yordam beradi. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish uchun nurashning axamiyati yildan yilga oshib bormoqda, chunki uni pasaytirishning xar bir foizning absolyut xajmi o’sib bormoqda. Umuman Respublika bo’yicha sanoat maxsuloti tannarxini faqat 1% ga pasaytirilsa 3 mlrd. so’m miqdorida iqtisod qilinadi. Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishning yo’llarini keltiramiz. Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishda ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini 13 oshirish katta ta’sir ko’rsatadi. Yangi texnikani joriy qilish va maxsulot tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish jarayonalarining kamayishiga kompleks ta’sir ko’rsatadi. Ular moddiy resurslardan yanada samaraliroq foydalanish, buyumlarni tayyorlashga ketadigan mexnat sarfini kamaytirish imkonini beradi. Amaldagi jixozlarni zamonaviylashtirsh xamda qo’llanilayotgan texnikadan foydalanishni xisobga olgan holda ishlab chiqarish xarajatlarini anchagina kamaytirishga erishish mumkin. Yangi texnika va progressiv texnologiya asosida o’tgan va jonli mexnatni tejashga erishiladi. Moddiy resurslarda buyumlashgan o’tgan mexnatni tejash xuddi shu miqdordagi xomashyo va materiallardan ko’proq maxsulot ishlab chiqarish imkonini beradi; jonli mexnat sarfini tejash maxsulot unumdorligini oshirish imkonini beradi, ya’ni xar bir ishchiga xisoblanaganda ko’prok maxsulot ishlab chiqarishga imkon yaratadi. Bunga fan-texnika taraqqiyoti yordam beradi. Yangi texnika va ilgor texnologiya ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish asosida mexnat unumdorligi oshib boradi bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib keladi. Moddiy va pul mablag’larini sarflashda qat’iy iqtisodiy tejashga rioya qilish katta axamiyatga ega. Asbob uskunalarni asrashga dori sarflarini kamaytirish, material shuningdek ishlab chiqarish chiqindilaridan maksimal foydalanish. Brak natijasida ro’y beradigan nobudgarchiliklarni kamaytirish fondlarining samaradorlik darajasini oshirish, ish xaqifondini ratsional sarflash tsex va umumzavod xarajatlarini kamaytirish bularning barchasi u yoki bu darajasida maxsulotning arzonlashuviga ta’sir ko’rsatadi. Moddiy texnika ta’minotini yaxshilash ishlab chiqarish xarajatlarini kamayishiga olib keladi. Korxonaning xom-ashyo material, yoqilgi va energiya yetkazib berishning uzilib qolishi ishlab chiqarish ritmini buzishga bekor turib qolishlariga oy oxirida xaybarakallachilikka va oqibat natijada unumsiz xarajatlarga olib keladi. Korxona iqtisodiyotga xaddan tashqari normativdan ortiqcha zapaslarni bo’lishi xam salbiy ta’sir ko’rsatadi. Zapas ko’payib ketganda oborot mablag’lari oshib ketadi, moliyaviy axvol yomonlashadi, ishlab chiqarishning rentabelligi pasayib ketadi. 14 Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga mexnatni tashkil etishda takomillashtirish ta’sir ko’rsatadi. Xar qanday texnikadan xatto yangisidan xam ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil qilmay turib, maksimal ravishda foydalanish mumkin emas. Shuning uchun texnologik protsesslarni mexanizatsiya va avtomatlashtirish bilan bir qatorda, mexnatni ilmiy asosda tashkil etishga katta e’tibor berish kerak. Maxsulot tannarxini pasaytirishda xisobotning roli kattadir. Xisob olib borish yoqilgi va energiyadan, xom ashyo va materiallardan ratsional foydalanishga yordam beradi, xarajatlarni kamaytirish va korxona jamg’armasini oshirish imkonini beradi. Kolektivning kuchini yetishtirilladigan maxsulotning tannarxini pasaytirishga qaratish uchun ishlab chiqarishga qilinadigan xarajatlarni to’g’ri rejalashtirish va xisobga olish zarur. Iqtisod qilish yo’llarni aniqlash ortiqcha xarjatlarning sababini ochib tashlash uchun bu xarjatlarni doimi analiz qilib turish kerak. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish rejasining bajarilishini analiz qilish ishlab chiqarish rentabelligining oshishi uchun korxonadagi barcha ishlarning takomillashtirsh uchun muxim axamiyatga ega. Lekin analiz faqatgina tannarxning pasaytirsh rejasini bajarilishiga qo’yilgan baxo bilan chegaralanmaydi, u ishlab chiqarish xarajatlarini yanada kamaytirish uchun taxlikiy va texnikaviy xarakatlarni xam ko’rishi kerak. Maxsulot ishlab chiqarishni analiz qilishning ishchilarning aktiv ishtirok etishlari uni pasaytirishning muxim yo’lidir. Xarajatlar korxonaga bog’lik bo’lmagan omillarga qarab o’zgaradi. Masalan: resurs narxi xar xil xizmat xaqqining tebranishi korxona xoxishidan qat’iy nazar xarajatlarni o’zgartiradi. Korxonada ishlab chiqarish ko’lami kengaysa, resurslar sarfi qisqaradi, chunki ular kamroq isrof etiladi. Resurslarni tejovchi texnologiya joriy etilganda xarajatlar keskin qisqaradi. O’rtacha xarajatlar mexnat unumliga nisbatan teskari mutanosiblikda o’zgaradi. Mexnatni unumining ortishi xam moddiy xam mexnat sarfini qisqartiradi bozordagi narx binobarin tovar barqaror sharoit mexnat unumdorligi xarajatlari pasaytirish orqali foydani ko’paytiradi. 15 Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bo’lib xizmat qiladi. Zero maxsulot baxosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin xarajatlar qanchalik qisqarib borsa, shunga mos foyda oshib boradi. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish asosiy yo’nalishlaridan biri bu fan texnika taraqqiyoting (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. FTT yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xomashyo materiallaridan yoqilgi resurslaridan yanada tularoq foydalanishga imkon beradi. Shuningdek yangi unumdorligi yuqori bo’lgan samarador mashina, dastgoxda yangi texnologik jarayonlar yaratish, uni ishlab chiqarish joriy etish pirovard natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. FTT ning 20 –asr ikkinchi yarmidagi o’ziga xos jixati printsipal yangi texnologik usulga o’tilishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori iqtisodiy samaradorligida emas, balki sifat nuqtai nazaridan moddiy ne’matlar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatidir. Xarajatlarni pasaytirish asosiy yo’nalishlardan biri bu ishlab chiqarish va mexnat tashkil etishning takomillashtirishdir. Ushbu yo’nalish ishlab chiqarishda yo’qotishlarni kamaytirish yo’li bilan xarajatlarni pasaytirish bu esa o’z navbatida jonli mexnatni iqtisod qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshishiga olib keladi. Samaradorlik iqtisodiy kategoriya sifatida odamlarni ayrim extiyojlarini qondirishga qaratilgan maxsulotlar qobiliyatlarini anglatadi. Samaradorlik miqdoriy o’lchov darajasiga ega bo’ladi. Iqtisodiyotda eng avvalo yuqori samaradorlik ko’pincha imkoniyatlari bilan birgalikda ist’emol qilishdan xosil bo’lgan samaradorlikning yuksalishini izoxlaydi. Barcha samaradorliklar majmuasi eng yuqori maksimal samaradorliklardan iborat ekanini izoxlash qiyin emas. Xar bir ist’emol qilinayotgan yangi tovar o’zining eng yuqori samaradorlik darajasiga teng samaradorlik darajasini kengaytiradi. 16 Maksimal samaradorlikni pasaytiruvchi qonunga ko’ra navbatdagi xar bir ist’emol qilinayotgan ne’matni yuqori samaradorlik darajasi oldingi bosqichga nisbatan past bo’ladi. Demak, bir o’lchovga to’g’ri keluvchi qo’shimcha ne’matlar xosil qilish samarasi oldingi bosqichda olingan natijalardan pastroq bo’ladi. Iqtisodiy samaradorlik bir necha iqtisodiy ko’rsatgichlar orqali tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi bir qancha juziy ko’rsatgichlar orqali tavsiflanadi. Samaradorlikning umumiy ko’rsatgichi mexnat unumdorligidir. U umummaxsulot miqdori (MM) ning jonli mexnat (JM) sarfiga nisbatan ifodalanadi. Jonli mexnat sarfi kunlarda soatlarda xisoblanadi. Mexnat unumdorligi bilan birga mexnat sig’imi degan samaradorlik ko’rsatgichi xam qo’llanadi. Mexnat sig’imi jonli mexnatni maxsulot miqdoriga nisbatan orqali aniqlanadi. Maxsulotning material degan iqtisodiy ko’rsatgich xam bizning davrimizda katta axamiyat kasb etmoqda. Material sig’imi moddiy ashyolar sarfini (BM) maxsulot miqdori (MM) ga nisbatan orqali aniqlanadi. Ishlab chiqarish fondlarini samaradorligi maxsulotning fond sig’imi yoki fondlar qaytimi ko’rsatgichlari orqali o’lchanadi. Ko’rinib turibdiki juziy ko’rsatgichlar samaradorlik umumiy ifodasini aniqlashtirilgan shaklida bu nisbatlarda maxsulotlar miqdori ko’rsatgichlari o’rnida jami maxsulot yalpi milliy maxsulot, jami ichki maxsulot, sof maxsulot, qo’shimcha maxsulot, uning pul shakllaridan biri foyda milliy daromad kabi kategoriyalar qo’llaniladi. Bozor Iqtisodiyotiga o’tish davrida ayniqsa, respublikamizning xozirgi ssharoitida samaradorlikni oshirish juda jiddiy masaladir. Gap shundaki, xozirgi davrda ko’pgina resurslar chegaralangan ularning aksariyat qismi xorijdan keltiriladi, zamonaviy texnologiya yetishmaydi, kadrlar malakasi yuqori emas. shuning uchun resurslardan tejamli foydalanish, mexnat unumdorligini oshirish milliy va xorijiy sarmoyalarni eng zarur soxalarga joylashtirish yuqori malakali kadrlar tayyorlash kabi samaradorlikni oshirish vositalariga yetarlicha e’tibor berish talab qilinadi. 17 Xulosa qilib aytilsa, iqtisodiy xarajatlarning mohiyati murakkab bo'lib, iste'molchilar ishonchi, davlat siyosati, texnologik o'zgarishlar, global iqtisodiyot kabi turli omillar ta'siriga ega. Xarajatlar qarorlari ortidagi mexanizmlarni va ularning taʼsirini tushunish butun dunyo boʻylab koʻplab iqtisodiyot oldida turgan kengroq tendentsiyalar va qiyinchiliklarni tushunishda juda muhimdir. Yüklə 187,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|