Chinor fayzi baland

12.6-rasm. Taklifning noelastikligi, talabning elastikligi va yangi 
kiritilgan soliq yuqini taqsimlanishi
369
Bizning davrimizdagi misol.
 
1992-yilda Rossiya hukumati butun 
mamlakat va barcha ishlab chiqarishlar bo‗yicha qo‗shilgan qiymat 
solig‗ini 18% stavkada joriy qildi va zarar ko‗rayotgan korxonalarga 
davlat dotatsiyalarini bekor qildi. Maqsad davlat daromadlarini 
ko‗paytirish va harajatlarini kamaytirish. O‗tgan yillarda daromadlardan 
harajatlar oshishi kuzatilgan, farqi (byudjet defitsiti) davlat tomonidan 
pul chiqarish orqali qoplangan, qog‗ozlar ko‗payib borar edi, bundan 
tovarlar ko‗paymasdi va narxlar oshib borardi. Yangi tashkil etilgan 
hukumat byudjet defitsitini oldini olish yoki eng past darajaga tushirish 
orqali inflyasiya bilan kurashishni boshladi.
369
Мэнкью Н. Г. М97 Принципы Экономикс. - СПб: Питер Ком, 1999. - 784 с. 
(b) Noelastik taklif, elastic talab 
1. Agar talab taklifga 
nisbatan bir muncha 
elastic 
Taklif 
Soliq 
Narx 
Sotib 
oluvchilar 
to‗laydigan 
narx 
Soliqsiz
narx
Sotuvchi 
oladigan narx
2….soliq yukining 
ko‗p qismi 
istemolchiga emas
Soni 
Talab 
3….balki ishlab 
iste‘molchiga 
tushadi 

---

319 
Nima kuzatildi? Qo‗shilgan qiymat solig‗i ishlab chiqarish 
korxonalaridan bosqichma-bosqich iste‘molchilarga o‗ta boshladi. Yana 
har bir bosqichda QQS qo‗shila boshladi. Barcha narxlar korxonalar 
o‗rtasidagi hisob kitoblardan boshlanib, shiddat bilan ko‗tarildi va oxir 
oqibat iste‘molchiga - aholiga yetib keldi. Inflyasiya sekinlashmadi, 
balki kuchaydi. 
Davlat ishchilarining ish haqlari ko‗tarila boshladi. Undan so‗ng 
pensionerlarning 
ish 
haqlari. 
Keyin 
o‗qituvchilar, shifokorlar, 
xattashuvchilar, xaydovchilar va h.k. Umumiy ish haqlarini oshirish 
bo‗yicha farmonlar chiqa boshladi. Ularning aksariyati, davlat 
byudjetidan to‗lanadi, natijada davlatning harajatlari kamayishi o‗rniga 
ko‗tarila boshladi. 
Boshqa tomondan SSSR pachalanishi va ―buyurtmachi-yetkazib 
beruvchi‖ odatiy zanjiri uzilishi natijasida narhlar ko‗tarilishi ishlab 
chiqarishda anarxiyani yuzaga keltirildi. Xom-ashyo yo‗q, mahsulot 
iste‘moli yo‗q, harajatlar ko‗payib, daromadlar esa kamayib borardi. 
Buyurtmachilar o‗zlarining yetkazib beruvchilariga hech narsa bilan 
to‗la olmasligi yangi uzulishlar va daromadlarni ola olmaslik kelib 
chiqdi. Bu ―to‗lovlar krizisi‖, deb nomlandi. Ishlab chiqarish qisqarila 
boshladi, umumiy tushum pasaydi va byudjetga qo‗shilgan qiymat 
solig‗idan tushum qisqardi. 
Mazkur tasvirlash juda sxematik va taxminiydir. Bu davrni xali ko‗p 
o‗rganishadi. Hozir nima xato va nima majburiy chora deyish qiyin. 
Ehtimol qo‗shilgan qiymat solig‗ini 18 foizda joriy qilinishi, bunday 
qadamning natijasi dastlab atay ko‗rib chiqilmalik oqibatida yuzaga 
kelgan bo‗lishi mumkin. Haqiqat shuki, mazkur ishlanma shunday 
murakkab ishki, barcha oqibatlarni oldindan bilish juda mushkuldir. 
Bunday holatlarda o‗tgan avlodlarning yig‗ilgan tajribasi bebaho 
ahamiyatga egadir
370
. 
370
Майбурд Е.М. ―Введение в историю экономической мысли‖. – М.: ―Дело‖ издательство ―Вита-
Пресс‖, 1996. – С 594

---

320