12.6-rasm. Taklifning noelastikligi, talabning elastikligi va yangi
kiritilgan soliq yuqini taqsimlanishi
369
Bizning davrimizdagi misol.
1992-yilda Rossiya hukumati butun
mamlakat va barcha ishlab chiqarishlar bo‗yicha qo‗shilgan qiymat
solig‗ini 18% stavkada joriy qildi va zarar ko‗rayotgan korxonalarga
davlat dotatsiyalarini bekor qildi. Maqsad davlat daromadlarini
ko‗paytirish va harajatlarini kamaytirish. O‗tgan yillarda daromadlardan
harajatlar oshishi kuzatilgan, farqi (byudjet defitsiti) davlat tomonidan
pul chiqarish orqali qoplangan, qog‗ozlar ko‗payib borar edi, bundan
tovarlar ko‗paymasdi va narxlar oshib borardi. Yangi tashkil etilgan
hukumat byudjet defitsitini oldini olish yoki eng past darajaga tushirish
orqali inflyasiya bilan kurashishni boshladi.
369
Мэнкью Н. Г. М97 Принципы Экономикс. - СПб: Питер Ком, 1999. - 784 с.
(b) Noelastik taklif, elastic talab
1. Agar talab taklifga
nisbatan bir muncha
elastic
Taklif
Soliq
Narx
Sotib
oluvchilar
to‗laydigan
narx
Soliqsiz
narx
Sotuvchi
oladigan narx
2….soliq yukining
ko‗p qismi
istemolchiga emas
Soni
Talab
3….balki ishlab
iste‘molchiga
tushadi
319
Nima kuzatildi? Qo‗shilgan qiymat solig‗i ishlab chiqarish
korxonalaridan bosqichma-bosqich iste‘molchilarga o‗ta boshladi. Yana
har bir bosqichda QQS qo‗shila boshladi. Barcha narxlar korxonalar
o‗rtasidagi hisob kitoblardan boshlanib, shiddat bilan ko‗tarildi va oxir
oqibat iste‘molchiga - aholiga yetib keldi. Inflyasiya sekinlashmadi,
balki kuchaydi.
Davlat ishchilarining ish haqlari ko‗tarila boshladi. Undan so‗ng
pensionerlarning
ish
haqlari.
Keyin
o‗qituvchilar, shifokorlar,
xattashuvchilar, xaydovchilar va h.k. Umumiy ish haqlarini oshirish
bo‗yicha farmonlar chiqa boshladi. Ularning aksariyati, davlat
byudjetidan to‗lanadi, natijada davlatning harajatlari kamayishi o‗rniga
ko‗tarila boshladi.
Boshqa tomondan SSSR pachalanishi va ―buyurtmachi-yetkazib
beruvchi‖ odatiy zanjiri uzilishi natijasida narhlar ko‗tarilishi ishlab
chiqarishda anarxiyani yuzaga keltirildi. Xom-ashyo yo‗q, mahsulot
iste‘moli yo‗q, harajatlar ko‗payib, daromadlar esa kamayib borardi.
Buyurtmachilar o‗zlarining yetkazib beruvchilariga hech narsa bilan
to‗la olmasligi yangi uzulishlar va daromadlarni ola olmaslik kelib
chiqdi. Bu ―to‗lovlar krizisi‖, deb nomlandi. Ishlab chiqarish qisqarila
boshladi, umumiy tushum pasaydi va byudjetga qo‗shilgan qiymat
solig‗idan tushum qisqardi.
Mazkur tasvirlash juda sxematik va taxminiydir. Bu davrni xali ko‗p
o‗rganishadi. Hozir nima xato va nima majburiy chora deyish qiyin.
Ehtimol qo‗shilgan qiymat solig‗ini 18 foizda joriy qilinishi, bunday
qadamning natijasi dastlab atay ko‗rib chiqilmalik oqibatida yuzaga
kelgan bo‗lishi mumkin. Haqiqat shuki, mazkur ishlanma shunday
murakkab ishki, barcha oqibatlarni oldindan bilish juda mushkuldir.
Bunday holatlarda o‗tgan avlodlarning yig‗ilgan tajribasi bebaho
ahamiyatga egadir
370
.
370
Майбурд Е.М. ―Введение в историю экономической мысли‖. – М.: ―Дело‖ издательство ―Вита-
Пресс‖, 1996. – С 594
|