O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent – 202

34-mavzu:Xalqarotashishda ishlaydigan haydovchilar ishini va dam 
olishini tashkil etish
 
Reja 
1.
Yuk tashuvchi tashkilotlar ishini tashkil qilish
2.
Yo‘l varaqalarini to‘ldirish 
3.
Tovar-transport hujjatlarini to‘ldirish 
4.
Yuk qabul qiluvchidagi tovar-transport hujjatinito‘ldirish 

Tayanch so‘zlar vaiboralar: 
ish vaqti; ish hafta, haydovchi mexnati;mehnatni 
tashkil etish; ishchanlik qobiliyati; taxograf.
 
Butun dunyoda avtomobil transporti asosiy turdagi transport bo‘lib qoldi. 
Avtomobil transporti butun dunyoda ommaviy turdagi transport bo‘lib va u xavflidir 
u hai bo‘lsa yo‘llardagi harakat xavfsizligidir.
Hozirgi zamonaviy harakat xavfsizligini avtomobil, haydovchi va yo‘lni bir 
butun zveno deb talqin qiladi.
“avtomobil-haydovchi-yo‘l” kompleksining ayrim zvenolarini ideal holatga 
etkazish mumkin emas.
Avtomobil eskiradi, haydovchi charchaydi, yo‘l tashqi muxitining ta’sirida 
uning holatini o‘zgaradai. Msat ma’lumotlari bo‘yicha yo‘l transport xodisalarining 
80% haydovchi bilan sodir bo‘lar ekan.
Ko‘p vaqt mobaynida avtomobilni boshqarish natijasida xaydovchining diqqati 
pasayishi va reaksiya vakti oshishi mumkin. Bu esa xarakat xavfsizligi nuqtai 
nazaridan juda xavfli xisoblanadi. Bunday vaziyatning oldini olish maqsadida 
haydovchining ish vaqti tartibga solinadi. 
O‘zbekiston Respublikasida mavjud mehnat kodeksining 115-moddasiga [2] 
amal kilgan ravishda avtokorxonalardagi xaydovchilarning ish vaqti haftasiga 40 
soatdan, xaftada olti kun ishlovchilarga kuniga 7 soatdan, besh kunlik ish 
xaftasida esa 8 soatdan ortib ketmasligi lozim (bu ish tartibi avtobus, taksi, maxsus 
transport va tunda ishlovchi haydovchilarga taalluqli emas). 
Evropa davlatlarida haydovchining bir kunlik maksimal ish vaqti 9 soat qilib 
belgilangan. Haydovchilar 6 xafta ishlagandan sung 1 xafta dam olish rejalashtiriladi. 
Bunda 14 kun mobaynida maksimal ish vakti 90 soatdan oshmasligi kerak. 
To‘xtamasdan avtomobilni maksimal boshqarish vaqti 4,5 soatni tashkil etishi, 
so‘ngra 45 daqiqa dam olishi o‘rnatilgan. Belgilangan ish tartibini kuzatib (nazorat 
qilib) borish uchun avtomobillarga taxometr o‘rnatiladi [8]. 
Aqshda tadqiqotchilarning oxirgi 25 yil ichida o‘tkazganytx taxlili [8] bo‘yicha 
yuk avtomobilini davomli boshqarish ortgan sari ytxni vujudga keltiruvchi nisbiy 

---

601
tavakkallik vaziyati oshib, 9 soat ishlagandagi nisbiy tavakkallik 4.5 soatdagidan 1,31 
marta, 10 soatdagi esa 1,5 marta katta (1-rasm) bo‘lishi aniqlangan. 
Haydovchi mexnatini to‘g‘ri tashkil etish uning bir avtomobilda va aniq 
yo‘nalishda muntazam ishlashinn taqozo etadi. 
Haydovchining mehnatini tashkil qilishdagi asosiy kamchiliklardan biri 
ko‘pchilik hollarda ish vaqtidan tashqari ishlar bo‘lib, ular ish vaqti va dam olish 
rejimini izdan chikaradihamda harakatlanish xavfsizligiga katta xavf tug‘diradi. 
Haydovchilik kasbiga munosiblik birinchi navbatda uning haydovchilik kasbiga 
qanday tayyorgarlik ko‘rgani, yo‘l xarakat qoidalarini mukammal bilishi, 
psixofiziologik 
jihatdan 
transport 
vositalarini 
boshqarishga 
tayyorgarligi, 
belgilangan qoidalarga hohishbildirishi, shaxs sifatida jamiyat bo‘layotgan 
qiziqishlariga va jamiyat xavfsizligiga egoistik ruxda emasligi aniqlanadi. 
Yuk avtomobil xaydovchining dam olmasdan boshqarish davomiyligi ortishi 
bilan ytxning nisbiy tavakkallchilikning o‘zgarishi. 
Haydovchilik kasbini egallamoqchi bo‘lgan shaxslar tibbiy ko‘rikdan o‘tishlari 
shart. Tibbiy ko‘rikdan o‘tishlari natijasida bo‘lg‘usi haydovchilarning ko‘rish,eshitish, 
o‘z vaqtida tashqi (yo‘l sharoitini) va ichki (avtomobil transportini) muhitga 
bo‘lgandiqqati va boshqa psixologik xususiyatlari tekshiriladi. Barcha transport 
vositalari xaydovchilari O‘zbekiston Respublikasisog‘likni saklash vazirligi 
tomonidan belgilangan tartibda tibbiy ko‘rikdan o‘tkaziladi. Haydovchilarni tibbiy 
ko‘rikdan o‘tkazish uchun vazirlik tomonidan joylarda maxsus xay’at tuziladi. Xay’at 
tarkibida terapevt, xirurg, okulist, nevropatolog, psixolog, otolaringologlar (ayollar 
akusher-ginekolog ko‘rigidan xam o‘tadilar) qatnashadilar. Agarda xaydovchining 
kasbga munosibligini aniqlash davrida nizolar chiqadigan bo‘lsa, uni vazirlik, 
viloyat, shahar, tuman miqyosidagi tuzilgan tibbiy xay’atlar xal qiladi. 
Ayrim hollarda ma’lum fiziologik etishmovchiligi bo‘lgan shaxslarga transportni 
boshqarishga ruxsat beriladi. Masalan, oyog‘i shikastlangan nogironlarga transport 

---

602
vositasi konstruksiyasini o‘zgartirib, ko‘lda boshqarishga moslashtiriladi yoki 
eshitish organida nuksoni borlarga maxsus eshitish moslamasi takib, transportni 
boshkarishga ruxsat beriladi (bunday xollarda haydovchi fakat o‘z shaxsiy 
transportini boshqarib, boshqalarga xizmat ko‘rsatishi man etiladi). 
Nazorat savollari 
1.
Respublikamizda xalqaro yuk tashishni rivojlantirish bo‘yicha qanday ishlar olib 
borilmoqda? 
2.
Yo‘l harakati to‘g‘risidagi Konvensiya to‘g‘risida nimalarni bilasiz? 
3.
1956-yil Jeneva shahrida tuzilgan Xalqaro yuklarni tashish kelishuvi 
4.
Konvensiyasida qanday huquqiy munosabatlarni belgilab beradi? 
5.
Xalqaro yuk tashish nakladnoyida qanday ma’lumotlar bo‘lishi lozim? 
6.
«Avtomobil transportida xalqaro yo‘lovchilar va bagaj tashish to‘g‘risida»gi 
7.
Konvensiyaning tarkibiy qismlarini aytib bering? 

---

603