Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
«Kislotah jawinlar»
adamzat iskerliginin tabiyatqa bolgan tasirinin natiyjesi bolip, bugingi kiini ayinm mamleketlerde haqiyqiy ekologiyaliq apatshiliqqa aylamp qalgan. Har qanday qazilma janilgi jandirilganda shigindi gazler quraminda kukirt ham ozon sulfat okisleri boladi. Amosferaga millionlap tonna shiganlip atirgan bul birikpeler jawmdi kislotaga aylandiradi. 2SOz + 0 2 +2H20 = 2H2S 0 4 4N 02+2H20 + 0 2 = 4HN03 AQSh, Kanada, Germaniya, Shveciya, Norvegiya, Rossiya ham basqa rawajlangan mamleketlerde kislotali jamgirlar tasirinde lilken maydandagi togaylar qunwi bayqaladi. Bunday jawinlar onimdarliqti paseytiredi, suw hawizlerinin shorligm asmp jiberedi, imaratlar, tariyxiy esteliklerdi jemiredi, insan salamatligma ziyan jetkizedi. Kislotali jawinlardm uzaq araliqqa koshiwi natiyjesinde turli mamleketler arasmda kelispewshilikler juzege kelmekte. Usi ekologiyaliq qawipti saplastmw ushm jergilikli, regional ham xaliq araliq kolemde ilajlar otkiziledi. Ayinm aymaqlardagi hawanin hareketsiz tunp qaliwi inversiya aqibetinde bayqalatugm zaharli duman smog (tutin ham duman aralaspasi) insanlar densawligma jiida unamsiz tasir korsetedi. 1952-jih 5-9-dekabrde Londonda jiiz bergen smog aqibetinde 4000 nan artiq adam nabit bolgan. Keyingi jillarda diinyanm iri qalalannda London tipindegi smog, Los-Anjeles tipindegi smoglar koringen aniqlangan. Fotoximiyaliq smog degende sanaat ham transport shigmdi gazlerinin quyash nurlan tasirinde reakciyaga kirisip qawipli birikpelerdi payda etiwi tiisiniledi. Sonin ishinde, ozon, formaldegid ham basqa birikpelerdin payda boliwi Ь ят mugdarimn artiwi bayqaladi. Smogtm aldm ahw lilken ahmiyetke iye. Jer jiizinde atmosfera hawasimn pataslaniwin kemeytiriw ushin tezlik penen zanir sharalar koriliwi lazim. Amerikahq meteorolog Luis Battan aytqaninday: «Yaki insanlar hawadagi tiitindi kemeytedi, yaki tutin jer juzindegi insanlardi kemeytiredi». 342 Atmosfera hawasmin pataslaniwi turli socialhq-ekonomikaliq aqibetlerge alip keledi. Insanlar densawligmin jamanlasiwi, imaratlar, tariyxiy estelilerdin jemiriliwi, osimlik hftin haywanlardin nabit boliwi ham basqa hadiyseler ulken ekonomikahq ziyan jetkizedi. Amosfera hawasi oz-ozin tazalaw qasiyetine iye. Biraq iri sanaat rayonlan, qalalarda atmosferanin bul imkaniyati sheklengen. Joqan darejedegi texnogen pataslaniwdi saplastinw insanlardin ozleri amelge asinwi kerek bolgan waziypa. Hawa pataslaniwmin aldm aliw ham kemeytiriwdin turli jollari bar. Shan, gaz tazalawshi qunlmalar omatiw, shigmdisiz texnologiyaga otiw usi maseleni sheshiwdin en keleshekte sheshiw jollannan esaplanadi. Ziyanli karxanalar qala shetine shiganlidi, sanitar-qorgaw zonalarin sholkemlestiriledi. Ziyanli tasir darejesine kore karxanalar bes klassqa bolinedi. Birinshi klass karxanalan ushm sanitar-qorgaw zonasmm kenligi 1000 m, ekinshisi 500 m, ushinshisi 300 m, tortinshisi 100 m ham besinshisi 50 m qilip belgilenedi ham koklemzarlastinladi. Sanitar-qorgaw zonasmda turaq jaylar, mektepler, sport maydanshalanmn boliwi miimkin emes. Hazirgi waqitta hawanin pataslaniwmda avtotransporttin lilesi artip barmaqta. Diinya boymsha 600 min nan artiq avtomobil har kuni hawaga jiiz mrnlap tonna ziyanli birikpeler shigaradi. Avtomobil tutininde 200 den artiq ziyanli birikpeler, sonin ishinde okpe raki ham basqa awir keselliklerdi keltirip shiganwshi birikpeler (benz (a) piren, qogasin ham baqalar) bar. Transport hareketin tartipke saliw metro, elektr transportm rawajlandinw, janilgi sipatm jaqsilaw, dizel ham basqa sigilgan gazden paydalamw ham basqa ilajlar iri qalalar hawasmin pataslaniwmin kemeyiwinde й1кеп ahmiyetke iye. Ekologiyaliq taza transport qurallarm jaratiw kiinnin en ahmiyetli waziypalarman biri esaplanadi. 343 |