Mustaqil ish fan: falsafa mavzu: jamiyat va shaxs

Shaxs erkinligi tushunchasi
Jamiyat va shaxslar orasidagi o‘zaro aloqa va munosabatlar taxlili 
shundan dalolat beradiki, jamiyatning sivilizatsiyali taraqqiyoti shaxs 
rolining tobora o‘sib boruviga olib keladi. Bu hol shaxs erkinligi bilan 
ma’suliyatini dolzarb masalaga aylantiradi. SHu munosabat bilan 
erkinlikning o‘zi nima? Erkin shaxs qanday shaxs? kabi savollarga javob 
topish lozim bo‘ladi. Avvalo, erkin shaxs deganda mustaqil shaxs nazarda 
tutiladi. Mustaqil shaxs mustaqil fikrlash, ishlash, yashash malakasiga ega 
bo‘lgan individ.271 
Shaxs mustaqilligini ta’minlovchi eng muxim kafolatlaridan biri – 
insondagi erkinlik va ma’suliyat tuyg‘ularining uyg‘unlashganidir. Erkinlik 
muammosiga faylasuflar o‘z munosabatlarini bildirganlar. Rus faylasufi 
N.Berdyaevning fikricha, erkinlik tufayli inson tanlash, saralash 
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Lekin faqat tanlashning o‘zigina erkinlikni 
ta’minlab bera olmaydi. Xaqiqiy erkinlik ijodkorlikni taqozo etadi. Inson 
erkinligini ijodkorlikdan, bunyodkorlikdan ajratish mumkin emas. 
Deterministik konsepsiya tarafdorlari erkinlik insonning ob’ektiv 
zaruriyatni anglab olish qobiliyati, deb tushunadilar. Erkinlik tanlash uchun 
imkoniyat mavjud bo‘lgan joyda vujudga keladi. Erkinlik insonning o‘z 
maqsadlariga erishishining muxim omili, uning uchun berilgan 
imkoniyatdir. 
Erkinlik, shaxs erkinligi volyuntarizm va fatalizm falsafiy 
yo‘nalishlarining bosh masalasidir. Fatalizm lotincha fatalis – taqdirga oid, 
degan ma’noni anglatadi. Pifagorchilar, Demokrit, Nitsshe fatalizm 
namoyondalari xisoblanadilar. Fatalizm Kalom falsafasining eng muxim 
aqidalaridan biridir. Fatalizm xar bir xodisa va insonning barcha xatti-
harakatlari taqdiri – azalga, qismatga bog‘liq, deb hisoblaydi. Fatalizm 
inson xech narsani o‘zgartira olmaydi, barcha narsa, xodisa, jarayonlar 
mazmuni, yo‘nalishi, okibatlari oldindan belgilangan, degan g‘oyani ilgari 

---

suradi va bu bilan insonni xech qanday faoliyat ko‘rsatmaslikka, 
passivlikka, qismatga buysunishga da’vat etadi. 
Volyuntarizm lotincha voluntas – iroda, degan ma’noni ifodalaydi. Bu 
falsafiy qarash shaxs irodasini tirlamchi deb e’tirof etadi hamda tarixiy 
jarayonlar alohida shaxslarning sub’ektiv hoxishlariga asosan amalga 
oshadi, degan g‘oyaga asoslanadi. Volyuntarizmnnig mazmun-mohiyati 
XIX asr nemis faylasufi A.Shopengauerning iroda falsafasida o‘z ifodasini 
topgan. 
Mustaqil shaxsga xos asosiy xususiyat erkinlikdir. Erkinlik 
tushunchasining ma’nosi kishining o‘z istagi bo‘yicha ish tutishdir. Erkinlik 
jamiyat xayotining turli sohalari bilan bevosita bog‘liq. SHunga ko‘ra 
erkinlik deganda: a) iqtisodiy; b) siyosiy; v) ma’naviy erkinlik nazarda 
tutiladi. Iqtisodiy erkinlik, bu avvalo majbur qilishdan ozodlikdir. Ayni 
vaqtda iqtisodiy erkinlik inson tomonidan ijtimoiy mexnatning turini tanlab 
olishda, mulkka munosabatda va qaerda faoliyat ko‘rsatishni tanlab olishda 
namoyon bo‘ladi. Bunda shaxs xam o‘z intilishlari, xam real jamiyatning 
real imkoniyatlaridan kelib chiqadi. 
Siyosiy erkinlik xayot kechirish uchun zarur xuquq va erkinliklarning 
mavjudligi bilan tavsiflanadi. Taraqqiy etgan jamiyatda davlat insonning 
xaq-xuquqlarini kafolatlaydi. Saylash – saylanish xuquqi, adolatli davlat 
tizimi, xalqning davlat axamiyatiga molik masalalarni xal qilishdagi hal 
qiluvchi ishtiroki, ya’ni demokratik xuquq va erkinliklardan foydalanish 
siyosiy erkinlik tushunchasida ifodalanadi. 
Ma’naviy erkinlik deganda, avvalo, vijdon erkinligi, jamiyat ma’naviy 
xayotida ishtirok etish, ma’naviy boyliklardan baxramand bo‘lish, ijodning 
u yoki bu turi bilan shug‘ullanish, so‘z erkinligi kabilar nazarda tutiladi. 
Erkinlik ma’suliyat, javobgarlik bilan bevosita boglik. Erkinlik va 
ma’suliyat inson faoliyatinnig o‘zaro uzviy bog‘liq ikki tomonini tashkil 
etadi. Ma’suliyat avvalo, javobgarlik ma’nosini ifodalaydi. Ma’suliyat – 
ijtimoiy ahamiyatli burch va vazifalarning bajarilishi, muayyan axloqiy 
tamoyillarga rioya qilish bo‘yicha shaxsning jamiyat a’zolari oldidagi 
javobgarligi. Erkinlik kabi ma’suliyat xam xilma-xil ko‘rinishlarda 
namoyon bo‘lishi mumkin. Siyosiy, xuquqiy, axloqiy ma’suliyat, shaxs 
ma’suliyati, jamoa mas’uliyati va x.k. shular jumlasidandir. 

---

Ma’suliyat jamiyat, ijtimoiy gurux tomonidan shaxsga qo‘yiladigan 
talablar asosida shakllanadi. Bu talablarning shaxs tomonidan 
o‘zlashtirilishi uning xatti-harakatlari, faoliyatida namoyon bo‘ladi. 
SHaxsning shakllanishida ma’suliyat xissini tarbiyalash muxim o‘rin tutadi. 
Ma’suliyat shaxsning jamiyat manfaatlarini qay darajada chuqur anglay 
olishini nazarda tutadi. Erkin shaxs avvalo jamiyat manfaatlarini anglagan, 
jamiyat oldidagi o‘z ma’suliyatini chuqur xis eta oladigan inson. Jamiyat 
xayoti va taraqqiyoti inson faoliyatining maxsuli va ko‘rinishi ekan, inson 
qanchalik ma’suliyatni chukur xis eta olsa, shunchalik u ongli faoliyat 
ko‘rsata oladi. 
Demokratik jamiyatning shakllanishi va taraqqiyotni amalga oshirish 
jarayoni ketayotgan hozirgi sharoitda odamlar o‘rtasida amal qiladigan 
axloqiy, siyosiy, ijtimoiy, huquqiy, diniy va mafkuraviy munosabatlarni 
yaxshilash 
va 
mustahkamlash 
uchun 
xalqimiz 
ma’naviyatini 
takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. SHaxs va jamiyat 
munosabatlarining axloqiy, huquqiy jihatlarini mustahkamlash inson 
shaxsini shakllantirishga, fuqarolik jamiyatining asoslarini yaratishga 
bog‘liqdir. 
Bu borada shaxs ma’naviyatini tinmay boyitish, uni jamiyatimiz 
moddiy-ma’rifiy ishlarida faol ishtirokini ta’minlash muhimdir. “Barchamiz 
yaxshi bilamizki, -degan edi Respublikamiz Prezidenti I.Karimov, - 
fuqarolik jamiyati asoslarining barpo etishning eng muhim tarkibiy qismi 
ma’naviyat va ma’rifat sohasida shaxsni muntazam kamol toptirish borasida 
uzluksiz ish olib borishdan iborat”. 
Darhaqiqat, shaxs kamolotining muhim omillaridan bo‘lgan ma’naviy 
madaniyatini rivojlantirish o‘z mazmun mohiyati bilan insonning shaxs 
sifatida shakllanishiga, shaxs va jamiyat munosabatlarini yaxshilashga 
xizmat qiladi hamda yangi fuqarolik jamiyatini shakllantirishda muhim 
o‘rin egallaydi.