O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

bo„ladi, qirollik kambag„al bo„lsa qirol kambag„al bo„ladi»,
deb 
hukumatni ishontirishga harakat qilgan. Savdo va sanoat boylik 
yaratmaydi, negaki savdogar va hunarmandlar qishloq xo‗jaligida 

---

101 
yaratilgan boylikni faqat bir joydan ikkinchi bir joyga yetkazish va 
o‗zgartirish bilan shug‗ullanadi. Shuning uchun savdo va sanoat 
«unumsiz»
hisoblanadi. U yerdagi tovarning o‗sgan qiymati faqatgina 
savdo va sanoat xarajatlarini qoplash vositalarini o‗z ichiga oladi, sof 
mahsulot esa bunda ko‗paymaydi. Keyinchalik, A.Smit fiziokratlarning 
sanoatning 
«unumsizligi»
to‗g‗risidagi g‗oyasiga qarshi chiqadi va 
sanoatda ham boylik yaratilishini ko‗rsatib beradi. 
F.Kene merkantilistlarning ―boylik savdoda yaratiladi‖ degan 
tezisini tanqid qildi. Uning tasdiqlashicha, muomalada tovarlarning 
ayirboshlanishi ekvivalentli bo‗ladi, ya‘ni teng qiymatli tovarlar 
ayirboshlanadi. Demak, ayirboshlashda qiymatning hech qanday o‗sishi 
sodir bo‗lmaydi. F.Kene pulni foydasi yo‗q boylik hisoblagan, unga 
faqat savdodagi vositachi sifatida qaragan. Shunga muvofiq, davlatning 
boyishi pul kapitalining o‗sishiga emas, balki qishloq xo‗jaligi ishlab 
chiqarishining rivojlanishiga bog‗liq bo‗ladi. 
Sinflar nazariyasi. 
F.Kene o‗zi ishlab chiqqan unumlilik qoidasiga 
asoslangan holda jamiyatni uch sinfga ajratib ko‗rsatadi: 
unumli sinf, 
unumsiz sinf, mulkdorlar sinfi
. Unumli sinf – bunga qishloq xo‗jaligida 
ish bilan band bo‗lgan barcha kishilar, dehqon va fermerlar kiradi. Ular 
sof mahsulot yaratadilar. Unumsiz sinf – bular hunarmandlar, ishchilar, 
savdogarlar, xizmatkorlar, to‗ralar, ya‘ni dehqonchilikdan boshqa 
sohada ish bilan band bo‗lgan kishilar. Ular faqat o‗zlarini 
ta‘minlaydilar, o‗z iste‘moliga qancha mahsulot kerak bo‗lsa, shunchalik 
mahsulot yaratadilar. Ular jamiyat uchun foydali, ammo o‗zining ham, 
jamiyatning ham boyligini ko‗paytirmaydi, shu ma‘noda unumsizdir. 
Mulkdorlar sinfi yer egalari, unga qirol va ruhoniylar ham kiradi. 
Mulkdorlar sinfi sof foydani olishga haqli, negaki ular o‗z paytida 
yerlarni o‗zlashtirgan, yerning unumdorligini oshirgan. Mulkdorlar 
tomonidan olinadigan daromad bu ularning oldin qilgan xarajatlari 
uchun in‘om. Albatta, jamiyatning sinflarga bunday bo‗linishi noto‗g‗ri. 
A.Smit fiziokratlarning bu boradagi qarashlariga kinoyali ravishda 
shunday deydi: ―Agar ularning mantig‗iga amal qilsak, unda faqat ikki 
farzand ko‗radigan har qanday nikohni unumsiz, deb tan olish kerak 
bo‗ladi‖.
Kapital nazariyasi. Iqtisodiy fikrlar tarixida kapital to„g„risidagi 
birinchi chuqur nazariy tushunchani
F.Kene ilgari surdi. Merkantilistlar 
kapitalni pul bilan bir narsa, deb hisoblagan bo‗lsalar, F.Kene fikriga 
ko‗ra pul unumsiz boylik bo‗lib, u hech narsa ishlab chiqarmaydi. Uning 
atamasi bo‗yicha qishloq xo‗jaligi qurollari, qurilishlari, mollari, 

---

102 
hayvonlari va dehqonchilikda bir necha ishlab chiqarish sikllarida 
foydalaniladigan barcha narsalar 
«dastlabki avanslar»
deyiladi (hozirgi 
zamon atamasi bo‗yicha – asosiy kapital). Bir ishlab chiqarish siklida 
ishlatiladigan urug‗lik, yem-xashak, ishchilarning mehnat haqi va 
boshqalarni u 
«har yilgi avanslar»
ga kiritdi (hozirgi zamon atamasi 
bo‗yicha – aylanma kapital). Ammo F.Kenening xizmati faqat kapitalni 
ishlab chiqarishdagi mavqeyiga ko‗ra asosiy va aylanma kapitallarga 
bo‗lishdangina iborat emas. Bundan tashqari u 
aylanma kapital bilan 
birga asosiy kapital ham harakatda bo„lishini
ishonarli tarzda isbotlab 
berdi.
Takror ishlab chiqarish nazariyasi. 
Iqtisodiy ta‘limotlarning 
rivojlanishida F.Kenening mashhur «Iqtisodiy jadval» asarining o‗rni 
beqiyos. Bu asarda 
ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni birinchi 
marta makroiqtisodiy darajada tahlil qilindi
. F.Kene jamiyatdagi uchta 
ijtimoiy guruhlar – sinflar o‗rtasida mahsulot va pulning ayirboshlanish 
jarayonini ko‗rsatib berdi. Takror ishlab chiqarish jarayonini tahlil 
qilishda baholarning o‗zgarmasligi asos qilib olinadi (bunda almashuv 
ekvivalentlik tamoyili asosida ro‗y bermoqda, deb faraz qilinadi). Bu 
jarayon tashqi bozor ta‘sirisiz, ya‘ni faqat ichki bozor sharoitida yuz 
bermoqda, deb qaraladi.
 
«Jadvaldagi»
takror ishlab chiqarishning boshlang‗ich nuqtasi 
yaratilgan bir yillik mahsulot hisoblanadi. F.Kene statistik hisob-
kitoblarga asoslangan holda Fransiya dehqonchiligidagi yalpi mahsulot 
qiymatini 5 mlrd. livrga (livr – o‗sha paytdagi Fransiya pul birligi) 
baholadi (oziq-ovqat 4 mlrd. livrni, xomashyo 1 mlrd. livrni tashkil 
etadi). Bu mahsulotdan tashqari fermerlar o‗tgan yilgi hosilni sotishdan 
olgan 2 mlrd. livrga ega. Bu pulni ular mulkdorlarga ijara haqi sifatida 
yer uchun to‗laydilar. Unumsiz yoki «hosilsiz» sinf 2 mlrd. livrlik sanoat 
mahsulotiga ega. Jami ijtimoiy mahsulot, F.Kene hisobi bo‗yicha
7mlrd. livrni tashkil etadi. Mulkdorlar (yer egalari) hosilni yig‗ishtirib 
olgandan keyin fermerlardan 2 mlrd. livr ijara haqi olganlar.
Bu yerda barcha yaratilgan mahsulot realizatsiyasi va aylanish 
jarayoni qanday amalga oshadi?
 «Iqtisodiy jadval»
ning shartlariga ko‗ra 
bu jarayon besh aktdan iborat bo‗lib, uning har birida 1 mlrd. livrga teng 
mahsulot realizatsiyasi amalga oshiriladi.
1.
Mulkdorlar «unumli sinf» dan 1 mlrd. livrlik oziq-ovqat 
mahsulotlarini sotib oladilar. Buning natijasida qishloq xo‗jaligi 
mahsulotlarining 1/5 qismi realizatsiya qilinadi. Mahsulotning bu qismi 
muomala sohasidan iste‘mol sohasiga (yer egalariga) o‗tadi. 

---

103 
2.
Mulkdorlar «unumsiz sinf»dan 1 mlrd. livrlik sanoat 
mahsulotlarini sotib oladilar. «Unumsiz sinf» shu bilan o‗z 
mahsulotining yarmini realizatsiya qiladi.
3.
«Unumsiz sinf» mulkdorlardan olgan puliga «unumli sinf»dan 
iste‘mol buyumlarini sotib oladi. Shu bilan qishloq xo‗jaligi 
mahsulotining yana 1/5 qismi realizatsiya qilinadi. 
4.
«Unumli sinf» «unumsiz sinfdan» olgan 1 mlrd. livrga uning 
o‗zidan («unumsiz sinf»dan ) shuncha pulga ishlab chiqarish qurollarini 
oladi (ular asosiy kapitalning yeyilgan, ishdan chiqqan qismini qayta 
tiklashga ishlatiladi). Buning natijasida sanoat mahsulotlarining ikkinchi 
yarmi realizatsiya qilinadi.
5.
Aylanish jarayonining beshinchi, yakunlovchi aktida «unumsiz 
sinf» «unumli sinf»dan 1 mlrd. livrlik qishloq xo‗jaligi xomashyosini 
xarid qiladi.
Oxirida jami ijtimoiy mahsulotning butun aylanish jarayoni 
natijasida sinflar o‗rtasida 3 mlrd. livrlik qishloq xo‗jalik mahsulotlari va 
2 mlrd. livrlik sanoat buyumlari realizatsiya qilindi. «Unumli sinf» 
ixtiyorida qolgan 2 mlrd. livrlik mahsulot barcha sinflar o‗rtasidagi 
umumiy aylanishda qatnashmaydi, u faqat o‗z sinfi doirasida aylanadi 
(jadvalda bunday aylanish berilmagan). Bu mahsulot qishloq xo‗jaligi 
ishlab chiqarish jarayonida sarflangan urug‗lik va oziq-ovqat 
mahsulotlari o‗rnini qoplaydi. «Unumli sinf» tomonidan sotib olingan 
sanoat tovarlari asosiy kapitalning eskirgan qismini qoplash uchun 
ishlatiladi. Naqd pul (2 mlrd.) muomala (aylanish) natijasida «unumli 
sinf» qo‗liga kelib tushadi, ammo keyingi muddat uchun ijara haqi 
to‗lash natijasida bu pul yana yer egalari ixtiyoriga o‗tadi. Shunday 
qilib, yangi ishlab chiqarish siklini boshlash uchun, ya‘ni oldingi 
hajmdagi ishlab chiqarishni, oddiy takror ishlab chiqarishni davom 
ettirish uchun zarur shart - sharoitlar yaratiladi.
«Iqtisodiy jadval»da takror ishlab chiqarishni tahlil qilish asosida 
olingan muhim ilmiy xulosa shundaki, unda ayrim oldi-sotdi aktlari 
qarab chiqilmaydi, balki juda ko‗p bunday yakka muomala aktlari sinflar 
o‗rtasidagi muomalada mujassamlashadi. Ana shu sinflar o‗rtasidagi 
muomala F.Kene tadqiqotining predmeti hisoblanadi. Ayniqsa, uning 
muomalani takror ishlab chiqarish jarayonining atigi bir shakli sifatida, 
pul muomalasini esa kapitalning faqat aylanish momenti sifatida 
ko‗rsatib berishga qilgan harakati samarali bo‗ldi.
Ammo F.Kenening takror ishlab chiqarish to‗g‗risidagi ta‘limotida 
bir qator kamchiliklar mavjud. «Iqtisodiy jadval»dagi sinflar 

---

104 
tushunchasida izchillik, ilmiylik yetishmaydi. Sanoatchilarni ishlab 
chiqarish vositalaridan mahrum etgan holda (ular o‗z mahsulotlarining 
hammasini sotib yuboradi) F.Kene ularni ishlab chiqarish jarayonini 
qaytadan boshlash imkoniyatidan ham mahrum etadi. Yer egalarining 
mahsulotni realizatsiya qilishda markaziy o‗ringa o‗tib qolishi noto‗g‗ri 
bo‗lgan. Ammo undagi kamchiliklar mazkur asarning qimmatini 
tushirmaydi. Unda iqtisodiy fikrlar tarixida birinchi marta milliy 
iqtisodiyot makroiqtisodiy darajada tahlil qilindi va undagi g‗oyalar 
bo‗lajak iqtisodiy modellarning kurtagi bo‗lib qoldi.
F.Kenening g‗oyalari