6-mavzu: dnk- replikatsiyasi Reja: Prokariot organizmlar replikatsiyasi Eukariotlardagi replikatsiya

 
 Prokariot organizmlardagi replikatsiya 
Mazkur jarayon ichak tayoqchalarida o„rganilgan. DNK replikatsiyasida oqsillar - 
fermentlar va ularning funksiyalari yaxshi tadqiq qilingan. Bu jarayonda uch xil DNK 
polimeraza - I, -II va -III ishtirok etishi aniqlangan. 
DNK-polimeraza I 1958 yilda Artur Kornberg tomonidan aniqlangan, bir zanjirli 
polipeptid bo„lib, multifunksional faollikka ega bo„lgan ferment. U bir zanjirli DNK molekulasi 
bilan bog„lanib, bir vaqtda bispiralli zanjirning fosfodiefir bog„i uzilgan joyga ham ta‟sir qilish 
qobiliyatiga ega. Mazkur ferment DNKning sintezi va fosfodiefir bog„larini gidroliz qila oladi. 
DNK polimeraza-I ekzonukleazali xususiyatga ega bo„lib, xromosomadagi DNKning 
replikatsiya va reparatsiyasida katta rol o„ynaydi. Ushbu fermentning sintezi genomda mutatsiya 
yoki bir kimyoviy omil orqali to„xtatilgan bo„lsa, genomning replikatsiyasida asoslarning o„rni 
almashib qolishi aniqlangan. Sintezlanayotgan DNKning shakllanishida DNK-polimeraza-I 
asosiy o„rinni egallaydi. 
DNK-polimeraza-II bir zanjirli polipeptid bo„lib, polimerazalik xususiyatiga ega. Mazkur 
ferment bir zanjirli DNK bilan bog„lanmay, ko„proq qo„sh zanjirli dezoksiribonukleotid (DNK) 
molekulalari orasidagi bo„shliqlarni to„ldirib turadi. DNK-polimeraza-II DNK molekulasini 
reparatsiyasida ham ishtirok etadi. 

---

DNK-polimeraza-III bakteriyalarning replikatsiyasida asosiy rol o„ynaydi. DNK-
polimeraza-III multiferment kompleksining asosiy omili bo„lib, replikativ ayrining elongatsiyasi, 
RNK-praymerlarining uzayishi va Okazaki fragmentlarining sintezida bevosita ishtirok etadi.
DNK-polimeraza-III o„ndan ortiq subbirliklardan (α, β, γ, δ va h.k.) tashkil topgan. 
Replikatsiyani enzim to„liq xoloferment holatida amalga oshiradi. Elongatsiyaning orqada 
qoluvchi zanjirini to„ldirishda mazkur ferment DNK- polimeraza-I bilan birgalikda faoliyat 
ko„rsatadi. 
DNK–polimeraza-III elongatsiyada yetakchi zanjirni 50 000 nukleotidgacha sintezlaydi. 
Mazkur ferment har soniyada 500 nukleotidni zanjir holatiga keltiradi. Bu jarayon DNK-matritsa 
asosida sodir bo„ladi. 
E.coli DNKsining replikatsiyasi 245 juft azot asosli zanjirning ori C qismidan boshlanadi. 
Mazkur bo„limlarning bir qismi 13 juft, ikkinchisi esa 9 juft qaytariladigan azot asoslaridan 
iborat. 
Initsiatsiya jarayonida uchraydigan asosiy polipeptid Dna – A oqsili deb ataladi. Dna – A 
oqsili bir nechta molekuladan tashkil topgan. Ushbu oqsil DNKning nukleotidlari qaytariladigan 
va A-T juftlarga boy qismlardan DNKning replikatsiyasini boshlaydi. Mazkur initsiatsiyada ATF 
va gistonli oqsillar ham ishtirok etadi. 
Ikkita geksamerli Dna V-oqsillari DNK zanjiriga bog„lanib, ularni yechilishida xelikaza 
(helix - spiral) sifatida xizmat qiladi. Bir juft azot asoslarini bir-biridan ajratish uchun ikki 
molekula ATF sarflanadi. 
DNKning bir-biridan ajralgan zanjirlariga bir necha molekula SSB oqsillari mustahkam 
bog„lanib, qaytadan komplementar juftlar hosil qilishga yo„l bermaydi. 
Initsiatsiyada plazmatik membrana ishtirokida DNK molekulasi metilaza yordamida 
metillanadi. Aksariyat metillanish joylari DNKni ori C qismlarida kuzatiladi. E.colining 
DNKsida ko„p miqdorda GATTS nukleotid qatorlari ko„p joylarda qaytariladi. DNKdagi 
replikativ ayrining boshlanishi bilan qisqa vaqt ichida zanjirlarning metillanishi boshlanadi. Ona 
zanjiridagi ori C qismi metillanib, yangi sintezlangan DNK molekulasi metillanmaydi. DNKning 
metillangan qismi plazmatik membrana bilan bog„lanib, yangi sintezlangan zanjir esa 
bog„lanmaydi. DNK ning ori C qismi plazmatik membranadan ajralishi bilan yangi sintezlangan 
zanjirlar ham metilaza yordamida metillanib, replikatsiyaning initsiatsiyasini qaytarilishi uchun 
Dna A-oqsili bilan bog„lanadi. 
Prokariotlarda xelikazaga ferment DNK-giraza (topoizomeraza oilasidan) yordam beradi. 
Giraza initsiatsiyada bir vaqtda ikkita vazifani (sharnirlik) bajaradi. Birinchidan giraza DNKning 
bir zanjirida bir-biridan ajralgan bo„laklar hosil qilsa, ikkinchidan bu ferment burama 
harakatning bir necha bosqichida navbatdagi zanjirni to„liq shakllantiradi. Mazkur ferment faqat 
DNKning doira shaklidagi harakatini ta‟minlab qolmasdan, balki, uning yo„nalishini ham 
belgilaydi. Fermentning bu xususiyati xuddi shu jarayonlar tufayli ikkiga ajralib - yechilgan 
DNK molekulasida replikatsiyali pufakcha hosil bo„lib, u esa o„z navbatida ikkita replikativ 
ayriga shakllanadi. DNKning replikatsiyasi ikkala replikativ ayrilarda sodir bo„lib, ularning 
harakati qarama-qarshi tomonga bo„linganligi uchun ikkita molekulani antiparallellik tizimini 
ta‟minlaaydi. 

---