Odam genetikasi

7
8
9
to 
11 
12
TO 
20 
21 
2 2
Y
X
9-rasm
. 
Odam kariotipi.
2.3. 
Xromosomalaming kimyoviy tarkibi. 
Xromosomalaming 
90-92% nukleoproteidlardan iborat. Nukleoproteidlar yuqorida qayd 
qilinganidek dezoksiribonuklein kislota - DNK, giston yoki protamin 
oqsillardan tashkil topgan. Xromosomalar tarkibida bulardan tashqari 
ribonuklein kislota - RNK, kam miqdorda kalsiy, magniy, temir ion- 
lari va giston bo‘Imagan oqsillar uchraydi.
DNKning tuzilishi va funksiyasi.
DNK biopolimer bo‘lib, faqat 
odamdagina emas, balki barcha eukariotlarda, shuningdek prokari- 
otlarda irsiy axborot saqlovchi sanaladi. DNK molekulasining dast- 
labki modeli 1953-yili Dj.Uotson va F.Krik tomonidan yaratilgan. 
Ana shu modelga binoan DNK molekulasi qo‘shqavat spiraldan 
tashkil topgan biopolimerdir. Uning monomeri bo‘lib nukleotidlar
35

---

sanaladi. Har bir nukleotid azotli asos, dezoksiriboza uglevodi, fos- 
fat kislota qoldig‘idan tashkil topgan. Nukleotidlar tarkibidagi azot­
li asoslar bir-biridan farqlanadilar. Azotli asoslar to ‘rt xil bo‘lib, 
ulami 
adenin-guanin purin azotli asoslari
, 
sitozin-timin pirimidin
azotli asoslari
deb nomlanadi. Nukleotidlar DNK ning bir-biriga 
qarama-qarshi bo‘lgan spiralida komplementarlik tamoyili asosida, 
ya’ni adenin qarshisida timin, guanin qarshisida sitozin joylashgan 
(10-rasm). Fosfat kislota qoldig‘i spiralning tashqi, azotli asoslar 
esa ichki qismidan o ‘rin oigan. DNK ning qo‘shqavat zanjiri bir- 
biri bilan azotli asoslar o ‘rtasidagi vodorod bog‘lar orqali birikkan 
bo‘ladi. DNK modelini yaratishda Chargaff kuzatishi hal qiluv- 
chi ahamiyatga ega b o ‘ladi. Uning kuzatishicha DNK dagi guanin 
miqdori sitozinga, adeninniki esa timin miqdoriga teng. Boshqacha 
qilib Chargaff qoidasini
A+G
A=T; G=S yoki --------- = I teng deb izohlanadi.
S+T
Nukleotidlar bir-biri bilan bir pentozning 5 ‘ uglerod o‘mi va ikkin­
chi pcntozning 3 1 uglerod o‘mini fosfat gumhi orqali birikishi tufayli 
bog‘lanadi. Bunda hosil bo‘lgan DNK ning uglevod-fosfat ko‘prigi 
5 - 3 1 bog‘lanishda bo‘ladi. DNK ning ikkinchi spiralida nukleotidlar 
pentozalar bir-biri bilan 3 - 5 1 yo‘nalishda bog‘lanadilar. Genetik ax- 
borot nukleotidlaming 5 - 3 1 yo‘nalishda joylashganligi sababli uni 
ma’noli, ikkinchi spiralning, ya’ni nukleotidlar 3 - 5 1 yo‘nalishda 
joylashganlarini m a’nosiz DNK deb nomlanadi. DNK ning m a’nosiz 
zanjirini m a’noli zanjiming shikastlangan bo‘laklarini tiklashda 
muhim rol o ‘ynaydi. Binobarin, DNK ning bir zanjiridagi nukleo­
tidlaming ketma-ket joylanish tarkibi ikkinchi zanjirdagi nukleo­
tidlaming joylashish tarkibini belgilab beradi. Shunday qilib, DNK 
zanjiridagi nukleotidlaming ketma-ketligi bir-biriga antiparellel va 
komplementardir.
36

---