O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

1.6 - rasm. Elektr yuritmaning kuch kanali 

---

29 
Elektr yuritma motor rejimida ishlaganda tarmoqdan kelayotgan elektr 
energiyasi elektrmotor yordamida mexanik energiyaga aylantiriladi. Bu mexanik 
energiya esa texnologik jarayonni bajarish uchun mashina ishchi organiga uzatiladi 
(metallarni kesish, nasoslarning ishlashi, yuk ko‘tarish va x.k.) kuch kanalining 
barcha bolimlarida energiyaning bir qismi yo‘qotiladi. Shuning uchun elektr 
energiyani o‘zgartirish va uzatish vaqtida isroflarni kamaytirishga harakat qilish 
kerak. Elektr yuritmaning energetik samaradorligi foydali ish koeffitsenti 
ko‘rsatkichi bilan belgilanadi. Bu ko‘rsatkich ishchi organdagi foydali quvvat (P
foy
) 
ning ishlatilgan (P
ishl
) quvvatga nisbati bilan aniqlanadi.
η
e.yu
= P
foy
/P
ishl
 = η
o’zg *
 η
e.m*
 η
u 
Yoki bu ko‘rsatkich elektr o‘zgartirgich, elektromexanik o‘zgartirgich va 
uzatma foydali ish koeffitsentlarining ko‘paytmasiga teng bo‘ladi.
Yuqoridagi formulada: 
η
e.yu
– elektr yuritmaning F.I.K.i 
P
foy 
–foydali quvvat 
P
ishl
–ishlatilgan quvvat 
Η
o’zg
– 
elektr o‘zgartirgichning F.I.K.i
η
e.m
–
elektromexanik o‘zgartirgichning F.I.K.i
η
u 
–
uzatmaning F.I.K.i 
To‘liq ishchi mexanizmning foydali ish koeffitsentini aniqlash uchun 
yuritma F.I.K.ni ishchi mashina F.I.K.ga ko‘paytirish kerak:
η =P
tex
 / P
ishl
 = η
e.yu *
 η
i.m 
bunda : 
P
tex
–berilgan texnologiya uchun zarur bo‘lgan quvvat 
η
i.m
– ishchi mashinaning F.I.K. si. 

---

30 
Elektr yuritmalar nafaqat motor (harakatlantiruvchi) rejimda, balki tormoz 
(toxtatish) rejimida ham ishlatiladi (yukni tushirish, kran yuritishni to‘xtatish va 
x.k.). Bunday holatlarda tushayotgan yukning potentsial energiyasi yoki 
harakatlanayotgan massaning kinetik energiyasi kabi tormozlanish energiyalari 
generator rejimida ishlaydigan elektromexanik o‘zgartirgichga uzatiladi. Bu 
energiya, agar ishlatilgan energiyani qayta tiklash talab qilinsa, energiya manbaiga 
qaytariladi. Agar energiyani qayta tiklash talab qilinmasa bu energiya ballast 
qarshiligi (R) orqali yoqotiladi. (1.6 - rasm).
Elektr yuritmaning asosiy vazifalaridan biri o‘zgartirilgan mexanik 
energiyaning boshqarishdir, ya‘ni texnologik jarayonini boshqarish. Uni elektr 
yuritma tarkibiga kiruvchi axborot-boshqarish tuzilmasi amalga oshiradi. Elektr 
yuritmaning umumiy tuzilishi 1.7 - rasmda ko‘rsatilgan. Bu yerda uzlukli chiziq 
bilan elektr yuritma tarkibiga kiruvchi va yuritmaning kuch va axborot kanallarini 
tashkil etuvchi tizimning elementlari chizilgan.