Qayta tiklanuvchi energiya manbalari

 Zaryad-razryad kontrollerlari 
 
 
Keng–impulsli modulyasiyali zaryad tokiga ega kontrollerlar 
 
Oddiy kontrollerlar akkumulyator batareyasi (AB) kuchlanish 14,4 V ga 
etganida energiya manbai (quyosh batareyasi) ni uzadi (AB nominal kuchlanish 12 
V). AB da kuchlanish ≈ 12,5− 13 V ga kamayganida quyosh paneli qaytadan ulanadi 
va zaryad AB da tiklanadi. Shuning uchun AB maksimal razryadlanish darajasi 
60−70% ni tashkil etadi. Muntazam ravishda to‘liq zaryadlanish bajarilmasa, AB 
ning yaroqlilik muddati kamayadi.
Zamonaviy kontrollerlar zaryadning tugash bosqichida keng impuls 
modulyasiyali zaryad toki (KIMZT) deb nomlanadigan jarayondan foydalaniladi. 

---

145 
Bunda AB zaryadi 100% gacha zaryadlanadi. 6.6-rasmda quyosh paneli yordamida 
AB zaryadlashning 4 ta bosqichi ko‘rsatilgan. 
 
6.6-rasm.
 Quyosh panelidan AB zaryadlashda bosqichlar 
 
1). Maksimal tok bilan zaryadlash. Bu bosqichda AB quyosh panelidan 
kelayotgan hamma tokdan foydalanadi. 
2). KIMZT dan foydalanish. AB da kuchlanish aniq sathga chiqqanida 
kontroller doimiy kuchlanish bilan KIMZT hisobiga ta’minlay boshlaydi. Bu AB da 
gaz ajralib chiqishi va o‘ta qizishni oldini oladi. AB zaryadlanish sathiga qarab tok 
kamayib boradi. 
3). Tenglashish. Ko‘pgina suyuq elektrolitga ega AB gaz hosil bo‘lishigacha 
davriy zaryadlanish davomida ish jarayoni yaxshilanadi, elektrolit aralashib 
plastinalar tozalanadi, AB har xil bankalarida kuchlanish tenglashadi. 
4). Tayanch zaryad. AB to‘liq zaryad holatida bo‘lsa ham, zaryad kuchlanishi 
batareyada gaz ajralib chiqqanda yoki uning qizishi vaqtida kamayadi, bu vaqtda AB 
zaryad holatida ushlab turiladi. 
Maksimal quvvat nuqtasini kuzatishga mo‘ljallangan kontrollerlar 
 
Quyosh batareyalari ishlab chiqarayotgan energiya miqdorini oshirish kerak 
bo‘lsa, qo‘shimcha quyosh panellari qo‘shmasdan ham oddiy kontrollerni maxsus 
«Maximum Power Point Tracker» (MPPT) deb nomlanadigan quyosh batareyasida 

---

146 
maksimal quvvatni (TMM) kuzatishga mo‘ljallangan kontroller bilan almashtirish 
kerak. 
MRRT-kontroller quyosh batareyasidagi kuchlanish va tokni doimo kuzatib 
boradi, uning qiymatlarin kupaytirib, quyosh batareyasi quvvati maksimal 
bo‘lgandagi tok kuchlanish juftligini aniqlaydi. O‘rnatilgan protsessor AB ning 
zaryad bosqichini kuzatadi (to‘lishi, o‘ta to‘yinishi, tenglashish, tayanch) va shu 
asosida unga qanday miqdordagi tok berilishini aniqlaydi. Protsessor bir vaqtda 
tablodagi parametrlar indikatsiyasiga ham komanda beradi (ma’lumotlarni saqlash va 
boshq.)
Maksimal quvvat nuqtasi har xil usullar bilan ham hisoblanishi mumkin. TMM 
ni qidiruv usullari ham har xildir. 
1). 
Birinchi usul. -
Odatda «Perturb and Observe» usulidan foydalaniladi. 
Ya’ni quyosh batareyasining volt-amper xarakteristikasini TMM bilan davriy 
ravishda to‘liq skanerlash (2 soatda 1 marta) olib boriladi. Navbatdagi skanerlash 
jarayonigacha kontroller qidirishda davom etib, quyosh batareyasining quvvat 
tebranishini hisoblaydi va agar unda quvvat katta bo‘lsa yangi ishchi nuqtaga, yangi 
kuchlanishga siljitadi. Amaliy jihatdan hamma kontrollerlarda ushbu usul 
qo‘llaniladi. 
Uning kamchiliki shundan iboratki, doimo o‘lchash ishlarini olib borish va bu 
vaqtda paneldan kelayotgan energiyaning uzilishi hisoblanadi. Har xil ishlab 
chiqaruvchilar quyosh batareyasi maksimal quvvat nuqtasini optimal kuzatish uchun 
Quyoshdan kelayotgan optimal miqdordagi energiyani chastota o‘zgarishlarini to‘liq 
skanerlash davriyligi va qidiruv chuqurligi parametrlarini tanlashadi. 
2). 
Ikkinchi usul.
– «Scan and Hold». Birinchi skanerlash jarayonidan so‘ng 
topilgan nuqta darajasida kuchlanish aniqlanadi va navbatdagi to‘liq skanerlash 
holatigacha ushlab turiladi. Bunday usul quyosh panelida soya va bulutlar paydo 
bo‘lmaganda yaxshi hisoblanadi. Afzalliklari – ishning yuqori tezligi, o‘lchash 
jarayonida generatsiya vaqtida uzilishlar bo‘lmaydi. 
3). Uchinchi usul – «Percentage of open circuit voltage». Salt yurish kuchlanishi 
va (Uxx∙k) darajasidagi ishchi nuqta o‘lchanadi. Bu erda k- 0 dan 1 gacha bo‘lishi 

---

147 
mumkin (k-0.8). Nuqta navbatdagi skanerlash jarayonigacha ushlab turiladi. Bunday 
usul panellarda soya tushishi va bulut bo‘lmagan holatlar uchun yaxshidir. 
Afzalliklari – ishning yuqori tezligi, o‘lchash vaqtida generatsiyada uzilishlar 
bo‘lmaydi. 
4). To‘rtinchi usul – ishchi nuqtani qat’iy ravishda tanlash. Kontroller qo‘llab 
turadigan istalgan kuchlanish belgilanadi. U hech qanday o‘lchash va hisoblashlarni 
bajarmaydi, doimo ishlab turadi. Kamchiliklari – tanlangan kuchlanish haqiqiy TMM 
dagidan uzoq bo‘lishi mumkin. Ammo qanday kuchlanishda batareya maksimal 
quvvat ishlab chiqarishi aniq ma’lum bo‘lsa va quyosh batareyasi amaliyotda doimo 
ochiq havoda ishlaganda ushbu usuldan foydalangan ma’qulroq.
Tizim ishga tushirilganda kontroller qo‘llab turadigan kuchlanish beriladi, ya’ni u 
quyosh batareyasining aniq parametrlari bo‘yicha hisoblanadi.
TMM ning holati panellarning yoritilganligiga, haroratiga, foydalanadigan 
panellarning har xilligiga va boshq. bog‘liqdir. Kontroller davriy ravishda o‘tgan 
bosqichdagi nuqtadan “o‘zgarishga” harakat qiladi, bunda quyosh panelining quvvati 
ko‘taralishi lozim, shunda u yangi nuqtadagi ishga o‘tadi. Nazariy jihatdan olganda, 
TMM ni qidirish vaqtida bir oz energiya yuqotiladi, lekin bu energiya qo‘shimcha 
ravishda MRRT-kontroller ta’minlagan energiya bilan taqqoslaganda juda ham 
kamdir. Qo‘shimcha ravishda olingan energiyani bu holatda aniqlash juda qiyindir. 
Qo‘shimcha ravishda ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir qiluvchi omillar bo‘lib harorat 
va AB zaryadlanish darajasi sabab bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish jarayoniga eng ko‘p hissa asosan, panellarning past haroratlarida 
va razryadlangan AB sodir bo‘ladi (6.7- rasm). 

---

148 
6.7-rasm