G’ARBIY YEVROPA DAVLATLARIDA V – XIV ASRLARDA
ARXITEKTURA RIVOJLANISHI
ROMAN ARXITEKTURA USLUBI
Feodal ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning shakllanishi bilan G‘arbiy Yevropada yangi
siyosiy vaziyat vujudga kelib, milliy davlatlar tashkil topdi. Fransiya, Germaniya, Italiya va
boshqa davlatlar ko‘p sonli feodal mulklaridan iborat edi. Feodal munosabatlari
krepostnoylik asosida dehqonlar mehnatining ekspluatatsiyasi bilan bog‘liq edi.
O‘rta asrlar arxitekturasi antik me‘morchilikdan ko‘p jihatlari bilan keskin farq qilib,
bino va inshootlar turlari, qurilish uslublari va badiiy ifodalanish vositalarining o‘zgarishi
bilan xarakterlanadi. Bu davrda asosan 2 arxitekturaviy uslub rivojlanadi va keng tarqaladi:
roman uslubi (XI,-XII asrlar) va gotika uslubi (XIII - XV asrlar).
Roman arxitektura uslubining shakllanishi mahalliy an‘analar va Vizantiya
arxitekturaviy shakllarining uyg‘unlashishi natijasida rivojlandi. Bu uslubning rivojlanishi
asosan feodal
kyoshklari,
muhofazalangan shaharlar qurilishi, yangi turdagi turarjoy
imoratlari, monastir komplekslari va diniy inshootlar qurilishi bilan chambarchas
bog‘liqdir.
Roman arxitektura uslubi antik me‘morchilikka xos bo‘lgan va uyg‘unlashgan
shakllar, bezak va badiiy ifodalanish vositalarini to‘liq inkor etadi. Roman uslubi bino va
37
inshootlar tuzilishining juda og‘ir va Nm-fazoviy yechimining nomutanosibligi bilan
ajralib turadi.
Roman uslubining asosiy qurilIsh materiali tabiiy tosh bo‘lib, bu material asosida
qurilgan bino va inshootlarning devor va boshqa konstruksiyalari o‘zining qalinligi va
og‘irligi bilan ajralib turadi.
Roman uslubining arxitekturaviy-kompozitsion shakllari ibodatxonalar qurilishida
yaqqol namoyon bo‘ladi. IX asrdan boshlab yirik ibodatxonalar qurilishi boshlanadi. 800-
yillarda Germaniyaning Aaxen shahrida Buyuk Karl kapellasi tabiiy toshdan qurilgan. Bu
bino markaziy kompozitsion uslubda qurilib, planda 8 qirrali hajmga ega va 8 qirrali
gumbaz bilan yopilgan.
Roman uslubida markaziy kompozitsiya bilan bir qatorda bazilika turidagi
ibodatxonalar qurilishi ham keng tarqaladi. Bazilika bo‘ylama o‘q bo‘yicha rivojlangan
kompozitsiya asosida qurilib, ikki qator ustunlar bilan 3 nefga yoki 4 qator ustunlar bilan 5
nefga ajratilgan. O‘rtadagi nef balandroq qilib qurilib, yon derazalar orqali yoritilgan.
Neflarni ajratib turuvchi ustunlar ravoqli arkada shaklida bajarilgan. Bazilika yopilmasi
asosan yog‘och fermalardan bajarilgan. O‘rtadagi nef sharqiy tomonga qarab tugallangan
va mehrob (altar) joylashtirilgan. Mehrob oldida ruhoniylar uchun ko‘ndalang nef -
transept joylashtirilgan.
Binoning g‘arbiy tomonida kirish peshtoqi joylashtirilgan va peshtoqning ikki
tomonida ikkita minora qurilgan. Ba‘zi ibodatxonalarda yon neflar 2 qavatli qilib qurilgan
va bino markazi gumbaz bilan yopilgan.
Ibodatxonalarning yog‘och yopilmalari yong‘in tufayli tez-tez buzilib turgan.
Shuning uchun X asrdan boshlab yopilmalarning tosh va g‘ishtdan qurilgan ravoqli va
gumbazii turlari keng tarqaladi. Bino yopilmalari toshdan bajarilishi bilan devorlar qalinligi
oshadi va devorlarda kontrforslar (devorga yopilgan tirkach) paydo bo‘ladi.
Roman uslubida qurilgan ibodatxonalar tashqi ko‘rinishi - devorga ishlov berish,
devordagi kontrforslar va eshik-derazalarning ravoqli tuzilishi bilan xarakterlanadi.
Ibodatxonalarning g‘arbiy tarzida bir yoki uch kirish eshiklari peshtoqlar bilan bezatilgan.
Monastir komplekslari odatda to‘g‘ri to‘rt burchakli ichki hovli atrofida imoratlarni
joylashtirish asosida shakllangan. Hovli atrofi ravoqli ayvonlar bilan bezatilgan.
38
Roman uslubi, eng avvalo, Fransiyada yaxshi rivojlanadi. Ayniqsa, Burgundiyaning
Klyuni shahri roman arxitektura uslubi rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Bu yerda X —
XI asrlarda Klyuni monastir kompleksi shakllanadi. Kompleks asosini 1088 — 1120-
yillarda qurilgan o‘sha paytdagi eng katta ibodatxona tashkil qiladi. Bazilika kompozitsion
tuzilishiga ega bu ibodatxona 5 nefdan iborat bo‘lib, markaziy nef balandligi 30 metrni
tashkil qiladi. Asosiy tarzi 2 minora bilan bezatilgan, yana 2 minora ibodatxona transept
qismi ustida joylashtirilgan. Bino markazi gumbaz yopilmaga ega. Klyuni ibodatxonasida
birinchi marta uchlik ravoqlar qo‘llaniladi. Vezle shahrida XII asrda qurilgan Magdalena
ibodatxonasi ham Burgundiya me‘morchilik maktabi namunasidir. Bu bino 3 nefli
txizilika
tuzilishiga ega bo‘lib, birinchi marta ham markaziy nef, ham yon neflar o‘zaro
kesishuvchi ravoqli yopilmaga ega bo‘lgan.
Otene shahrida 1112—1132-yillarda qurilgan Sen-Lazar ibodatxonasi ham
Burgundiya me‘morchilik maktabiga qarashli bo‘lib, bu bino yopilmasi ham uchlik
ravoqlardan tashkil topgan.
Puatedagi Notr-Dam ibodatxonasining tashqi ko‘rinishi mahobatli tosh ravoqlar va
qalin devorlardan tuzilganligi bilan ajralib turadi. XII asr o‘rtalarida qurilgan bu bino
o‘zining chiroyli bosh tarzi bilan ajralib turadi. Bu tarz uch qavatdan iborat bo‘lib, birinchi
qavatda ravoqli uch kirish peshtoqi, ikkinchi qavatda haykalchalar o‘rnatilgan ravoqli
tokchalar va uchinchi qavatda ham ravoqli tokchalar joylashtirilgan. Tarzning ikki
tomonidan konus shaklli yopilmaga ega ikkita minora qurilgan. Binodagi barcha bezak va
haykalchalar toshdan o‘yib yasalgan.
Normandiya va boshqa shimoliy hududlar arxitekturasi oddiyroq bo‘lib, shu bilan
birga, vertikal o‘q bo‘yicha rivojlangan kompozitsion tuzilishga ega. Masalan, Kann
shahrida XI - XII asrlarda qurilgan Sen-Trinite ibodatxonasi.
Fransiyaning janubiy hududlarida asosan markaziy kompozitsion tuzilishga ega
ibodatxonalar ko‘proq qurilgan va ular gumbaz bilan yopilgan. Masalan, Anglem shahrida
XII asrda qurilgan ibodatxona va Perige shahrida 1120 - 1179-yillarda qurilgan Sen-Fron
ibodatxonasi.
Jamoat binolaridan, shuningdek, bir necha feodal
kyoshklari
bizgacha yetib kelgan.
Feodal kyoshklari baland va yaxshi himoyalangan joylarda qurilgan va atrofi suv
39
to‘ldirilgan ariqlar bilan o‘ralgan. Feodal kyoshkining asosiy binosi «don -jon» nomini
olgan. Don-jon - bu qalin devorlardan qurilgan va yaxshi muhofazalangan minora shaklli
inshoot. Dushmanlar hujum qilgan paytda feodal oilasi va qo‘shinlari bir necha haftalab
don-jonda mudofaa harakatlarini olib borgan va o‘sha yerda yashagan. Masalan: Loshe
shahridagi feodal kyoshki X asrda qurilgan bo‘lib, 4 qavatli don-jondan tashkil topgan.
Shuningdek, XI asrda qurilgan Gizor kyoshki, XII asrda qurilgan Sena daryosi bo‘yidagi
Gayar kyoshklari ham yaxshi muhofazalangan qal‘alardan iborat bo‘lgan. Gayar kyoshli
baland tog‘ cho‘qqisida joylashgan va o‘rtada baland don-jon qurilgan.
Fransiyaning shimoliy-g‘arbiy hududi Bretan provinsiyasida Vitre va
F
4Jere
kyoshklari ham XI - XII asrlarda qurilgan bo‘lib, keyinchalik qayta qurilgan va bizgacha
yetib kelgan.
Fransiya shaharlari ham mudofaa devorlari bilan o‘ralgan bo‘lgan. Karkasson shahri
qal‘a devorlari hozirgacha saqlanib qolgan. Shahardagi turar joy imoratlari ham odatda
tosh va g‘ishtdan qurilgan. Klyuni shahrida XII asrda qurilgan turarjoylar hozirgacha
saqlanib qolgan.
Germaniyada roman uslubi bo‘yicha Reyn va Salcsoniya me‘morchilik maktablari
yaxshi yutuqlari bilan ajralib turadi. Reyn daryosi bo‘yida Mayns, Vorms va Shpeyerdagi
ibodatxonalar XII - XIII asrlarda qurilgan. Bu ibodatxonalar asosan tarh tuzilishida uch
nefdan iborat bo‘lib, bo‘ylama o‘q bo‘yicha rivojlangan kompozitsiyaga ega. Bino
burchaklarida aylana shaklli to‘rt minora qurilgan, binoning markazi esa sakkiz qirrali
piramida shaklidagi gumbaz bilan yopilgan. Ibodatxonalar tashqi tarzlari ravoqli deraza va
eshiklar joylashtirilishi va ravoqli tokchalari bilan ajralib turadi. Ibodatxonalar yopilmalari
o‘zaro kesishuvchi ravoqli gumbazlardan iborat. Asosiy nefdagi bir gumbazga yon
neflardagi ikki kichik gumbaz to‘g‘ri keladi. Germaniyadagi ibodatxonalar oddiy
shakllardan tuzilib, mahobatli tashqi ko‘rinishga ega.
Germaniyadagi jamoat binolaridan Vartburgdagi Landgraf qasri hozirgacha saqlanib
qolgan. 1190-1250-yillarda qurilgan bu bino 2 qavatdan iborat bo‘lib, tashqi ko‘rinishida
ravoqli arkadalardan keng foydalangan.
Italiyada roman uslubi mamlakatning shimoliy hududlari – Lombardiyada shakllanib,
boshqa hududlarga shu yerdan tarqaladi. Italiyada qurilgan ibodatxonalarning tashqi
40
ko‘rinishi kompozitsiyasi yengil va plastik jihatdan boy bezatilishi bilan ajralib turadi. Bino
fasadlari va interyerlarida klassik shakllar - arkada, kolonnada, antik qismlardan keng
foydalanilgan.
Milandagi Sant-Ambrodjo ibodatxonasi VI asrda qurilgan va XI -XII asrlarda qayta
qurilgan. Bu binoning tashqi ko‘rinishi 3 qavatli baland ravoqlardan tashkil topgan va
ularning orqasida lodjiyalar joylashtirilgan. Bino oldida arkalar bilan o‘ralgan atrium
(hovli) va g‘ishtdan qurilgan baland minora -
kampiniila
joylashtirilgan.
Italiyada bazilika kompozitsion uslubida bir necha ibodatxonalar qurilgan. Masalan,
1013-yilda Florensiyada qurilgan San-Miniato ibodatxonasi, 1063-yilda Pizada qurilishi
boshlangan ibodatxona. Pizadagi ansambl o‘zining yiqilayotgan minorasi bilan
mashhurdir. Bu ansambl XI - XII asrlarda arxitektorlar Busketto va Raynaldo loyihasi
asosida qurilgan. Ansambldagi asosiy ibodatxona besh nefli bazilika bo‘lib, bino tashqi va
ichki ko‘rinishlari boy bezatilgan va marmar toshlardan keng foydalanilgan.
Italiyada markaziy kompozitsion tuzilishdan ham keng foydalanilgan. Masalan,
Florensiyada 1059-yilda qurilgan San-Djovani baptisteriysi (cho‘qintirish sajdagohi) va
1153-yilda qurilishi boshlangan Piza ansambldagi baptisteriy.
Italiyada roman uslubida qurilgan shaharsozlik namunalaridan San-Djiminiano shahri
XII - XIII asrlarda qurilgan. Bu shahar minorasimon baland imoratlar - feodallar turarjoy
binolaridan tashkil topgan.
Dostları ilə paylaş: |