Abdulla sher axloqshunoslik

' К рам ер С. И стор и я н а ч и н а етса в Ш ум ер е. М .. «Н аука», 1991. С. 132.
20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Som irliklar erishgan ilm iy, badiiy, axloqiy daraja, h u q u q q a o id 
yutuqlar bobilliklar axloqiy qarashlari uch u n asos b o ‘ldi. Bobilonda 
som irliklarnikiga nisbatan badiiy yuksak va m ukam m al «G ilgam esh» 
eposi vujudga keldi. A dolat va haqiqatning him oyasini asosiy m aqsad 
qilib olgan Bobilon p o dshosi H a m m u ra p in in g m ash h u r Q o n u n la r 
m ajm ui esa Q adim gi S o m ir q o n u n la rin in g tad rijiy rivoji edi. Bu 
m ajmuada zaiflami, yetim -yesir va kam bag‘allarni adolat tamoyili asosida 
him oya qilish asosiy m aqsad qilib q o ‘yilgan; H am m urap i unda o ‘zining 
kam bag'alparvarligi va adolatparvarligi bilan faxrlanadi.
U m um an olganda, Som ir va Bobilonda majusiyat shaklidagi dindorlik 
juda kuchli bo‘lgan: kim da-kim m a’budlarga ixlos q o ‘ysa, ular yuborgan 
azoblarga chidasa, shukronalik ko‘rsatsa, baxtli yashaydi, aks h o ld a
esa, m a’budlar qahriga u ch rab , xor-zorlikda dunyodan k o ‘z y um adi, 
degan q at’iy aqida hukm surgan. Q adim gi d on ish m an d lar barch a b a lo - 
qazo odam lar boshiga ularning gunohlari tufayli yog‘iladi, gunoh siz 
odam esa d unyoda y o‘q, deb hisoblaganlar. O lam da yovuzlik n ing 
mavjudligi odam larning xatti-h arak atlari bilan b og‘liq b o ‘lib, bunga 
m a’budlar zarracha ham aybdor emas.
Qadimgi M isr. A xloqshunosiik nuqtayi n azarid an Q adim gi M isr 
«M ayyitlar kitobi» katta aham iyatga ega. M isrliklar nazdida h a r b ir 
inson o'lgandan so‘ng, o x iratd a hisob beradi. A w a l bosh m a ’bud O siris 
oldida u o ‘zining gunohsizligini isbotlashga urinadi; gunohlarni sanab , 
gunoh qilmaganligini aytadi. G u n o h larnin g k o‘pchiligi esa axloqqa borib 
taqaladi: odam o ‘ldirish, yovuzlik qilish, taro zid an urib qolish, yolg‘o n
gapirish va h.k. M ayyit: «M en p o k izam an , m en p o k izam an , m en
pokizaman!» degan uch karra tak ro r bilan o ‘z «hisoboti»ni tu g atad i. 
Keyin u o ‘zining «ikkinchi oqlovchi nutqi» da kichik m a ’b u d la r — 
m uayyan e ’tiqodiy-axloqiy sohalarni boshqaruvchi qirq ikki iloh o ld id a 
o ‘z gunohsizligini ta ’kidlaydi.
Bu «hisobot»dagi g u n o h la r esa, y u q o rid a a y tg an im izd ek , b itta -
ikkitasidan tashqari, deyarli barchasi axloqiy talablardan iborat. U larga 
diqqat qilsangiz, m ilodgacha b o ‘lgan XV asrdagi axloqiy qo n u n -q o id alar, 
fazilat va illatlar bugungi kunda ham asosan o ‘sh a -o ‘sha ekanini k o ‘rasiz: 
faqat hozir ular ikkala — axloqiy va huquqiy m e ’yorlarga boMingan. 
T a sa w u r hosil qilishingiz u ch u n , quyida m ayyitning h a r b ir sohaviy 
m a ’bud nomiga u z u n d a n -u z o q m urojaatini tushirib qoldirgan h o ld a , 
q ato r «oqlov»larning o ‘zini keltiram iz:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Men yovuzlik qilmadim!
Men o ‘g ‘irlik qilmadim!
Men hech kimga hasad qilmadim!
Men hech kim n i tunamadim!
Men hech kim n i o ‘ldirmadim!
Men tarozidan urmadim!
M en xudosizlik qilmadim!
Men munofiqlik qilmadim!
Men yolg'on gapirmadim!
Men zino qilmadim!
Men hech kim ga g ‘azab qilmadim!
Men hech kim n i haqorat qilmadim!
Men hech kimga qo ‘pollik qilmadim!
Men kibrli bo Imadim!
Men o ‘zim ni boshqalardan ustun q o ‘ym adim !..'
Shunday qilib, «M ayyitlar kitobi» bizga qadimgi misrliklarning qanday 
axloqiy darajaga yetganliklaridan, ular ishlab chiqqan axloqiy tam oyillar 
va m e ’yorlarning e ’tiqodiy-diniy m aqom kasb etganidan dalolat beradi. 
Bir so‘z bilan aytganda, bu yodgorlikda axloq bilan diniy e ’tiqodning 
uyg‘unlashib ketgan in ’ikosini ko‘rish m umkin. Mayyitlar kitobi a n ’anasi 
Sharqda keyin ham davom etdi: 0 ‘rta asrlarda (VIII asr) «Tibet mayyitlar 
kitobi» — «Bardo Tyodol» yuzaga keldi.
Q a d im g i M is rd a o d o b - a x lo q m a s a la la ri k o ‘p ro q o ‘zig a x os 
pandnom alarda ifoda topgan. U lar orasida «Pxatotep o ‘gitlari» bizgacha 
yetib kelgan eng qadim iy pandnom a hisoblanadi. Bundan deyarli ikki 
yarim ming yil a w a l beshinchi sulola fir’avni Jadkara Isesidan vazir 
P xatotep qariligi tufayli o ‘rniga o ‘z o ‘g ‘lini tayinlashni iltimos qiladi va 
o ‘g ‘liga atab o ‘ttiz yetti nasihatdan iborat m azkur pandnom ani yozadi. 
U n d a o ‘sha davr axloqiy q o n u n -q o id alari, o ‘zni tutish, m uom ala odobi 
singari m u a m m o la r k o ‘tarilad i, axloqiy fazilatlar esa h ik m atlar va 
nasih atlar vositasida targ ‘ib qilinadi.
«Pxatotep o ‘gitlari»dagi b a’zi nasihatlar yuksak badiiyati bilangina 
em as, balki quldorlik davri talablarini chetlab o ‘ta olgan um um insoniy 
dem okratik fikrlar tarzida, haqiqiy donishm andlik va insonparvarlik