Abdulla sher axloqshunoslik

1 LA. K arim ov. Vatan sajdagoh kabi m uqaddasdir. Т ., « 0 ‘z b ek isto n » , 1 9 9 6 , 3 9 -b .
3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D arslikning tili va uslubini tanlashda m uallif ana shu ehtiyojni ham
hisobga olishga urindi.
Darslikni shartli ravishda m uqaddim a va uch qismga b o ‘lish m umkin. 
Dastlab fanning predm eti, tadqiqot doirasi, falsafiy fan sifatidagi mohiyati, 
uning jam iyatim iz taraqqiyotidagi o ‘rni va amaliy aham iyati haqida fikr 
yuritiladi, so‘ng axloqiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari qisqacha falsafiy 
tahlildan o ‘tkaziladi. C hunonchi, axloqiy tafakkurning ilk bor Qadimgi 
Sharqda vujudga kelganligi, Som ir (Shum er), Bobilon, Q adim gi Misr, 
Q ad im g i T u r o n -E ro n va Q adim gi H in d isto n d a dastlabki axloqiy 
g'oyalarning paydo bolganligi ta ’kidlanadi; Qadimgi Y unon va Qadimgi 
R um o m utafakkirlari yaratgan axloq nazariyalariga, 0 ‘rta asrlarda 
Markaziy Osiyo mintaqasida ilgari surilgan axloqiy qarashlarga, Temuriylar 
davri axloqshunosligiga alohida e ’tibo r beriladi; ayni paytda Yangi va 
Eng yangi davr axloq falsafasi, Sharq va G ‘arb axloqiy nazariyalarining 
o ‘zaro aloqalari ham da bir-biriga ta ’siri, ularning um um bashariy axloqiy 
qadriyatlam ing qaror topishida m uhim ahamiyat kasb etganligi to ‘g‘risidagi 
fikrlarga, ilmiy xulosalarga keng o ‘rin beriladi; shuningdek, Turkiston 
m a ’rifatchi — jadidlari qarashlari alohida tahlildan o ‘tkaziladi.
D arslik n in g shartli ravishdagi ikkinchi qism ida axloqn ing kelib 
chiqishi va axloqshunoslikning nazariy masalalari haqida gap ketadi; 
ixtiyor erkinligi m uam m osi, axloq tuzilm asi, axloqning m a ’naviyat 
tiz im id a g i o ‘rn i t o ‘g ‘risidagi, ax lo q sh u n o slik n in g asosiy m ezoniy 
tu sh u n c h a la ri, axloqiy tam o y illar h a m d a m e ’yorlarga d o ir fikr va 
m u lo h azalar bayon etiladi: axloq falsafasi nazariy jih atlarin in g o ‘ziga 
xos talqini beriladi.
O ila, fuqarolik jam iyati va davlatning axloqiy asoslari h am d a shaxs 
axloqiy m adan iy ati haqidagi ilm iy m a ’lum otlar darslikning so‘nggi 
qism ini tashkil etadi. Erkin fuqarolik jam iyati va uni barpo etishning 
axloqiy asoslari, unda m ahallaning o ‘ziga xos roli m asalalari ilk bora 
k o ‘tariladi; shaxs va jam iyat axloqiy m adaniyati, zam onaviy axloqiy 
ta rb iy a , un in g y o ‘llari va v o sitalari haqidagi m u lo h a z a la r o ‘rtaga 
tash lan ad i; kelajagi buyuk V atan im iz farzandi — huquqiy-dem okratik 
jam iy at fuqarosining axloqiy qiyofasi t a ’riflanadi.
D arslikdagi h a r bir bob, h a r b ir m avzu milliy g‘oya, istiqlol mafkurasi 
bilan y o ‘g ‘rilgan. Shu bois m azk ur kitob talabalarga nafaqat axloq 
ilm in ig in a , b alk i ax lo q iy lik n i h a m o 'rg a ta d i, y o sh la rn i halollik , 
in so n p a rv a rlik va vatanp arv arlik ru h id a tarbiyalashga am aliy hissa 
q o ‘sh ad i, degan um iddam iz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U shbu darslik muallifning uzoq yillar m obaynida M irzo U lug‘bek 
nom idagi 0 ‘zbekiston Milliy universiteti talabalariga o ‘qigan m a’ruzalari 
asosida tayyorlandi. Uning m a’ruzalar m atni shaklidagi nashri 2000-yili, 
o ‘quv q o ‘llanm a sifatidagi nashri 2003-yili chop etildi ham da ilmiy 
jamoatchilik, professor-o‘qituvchilar, talabalar tom onidan iliq kutib olindi, 
«Ustoz» jam g‘arm asining maxsus diplom i va mukofoti bilgn taqdirlandi, 
m arkaziy m atbuotda, om maviy axborot vositalarida ijobiy baholandi.
Shu o 'rin d a darslikning ayrim ilm iy va uslubiy jih a tla ri haqida 
m a’lum ot berib o ‘tishni m aqsadga muvofiq deb o ‘ylaym iz. A w a lo , biz 
m atnni tayyorlashda biroz n o a n ’anaviyroq yo‘l tutdik: asosiy diqqatni 
asl m anbalarga qaratdik h am d a ularni baholi q u drat o ‘z tahlilim izda 
taq d im etish g a u rind ik: u n d a n keyin m u ay y an d a v rg a , faylasuf- 
a x lo q s h u n o s g a va a x lo q s h u n o s lik k a b a g ‘is h la n g a n y irik ilm iy
tadqiqotlarni nazardan o ‘tkazdik; tayyor retseptlardan, bizgacha yozilgan 
o ‘quv adabiyotlaridan kam foydalandik. Ayni p aytda darslikda yangi 
nazariy fikr va xulosalarni, ilmiy m uam m olarni o ‘rtaga tashlashga harakat 
qildik, fanning b a ’zi bir asosiy tushunchalarini, tam oyillarini birinchi 
m arta ilmiy iste’m olga kiritdik, atam alarn in g o ‘z b ek ch a m ajm uini 
(term inalogiyasini) yaratishga urindik. Biroq kitobda o 'rta g a tashlangan 
yangi n azariyalar, tah lillar va m u am m o larga m u tlaq lik m aq o m in i 
berishdan, ularni axloqshunoslikning eng so ‘nggi gapi sifatida taqdim
etish fikridan yiro qm iz; ularga tasd iqiy yoki ta n q id iy y o n d a sh u v
talabalarning ishi, m uhim i, talaba mustaqil tafakkur qilishga o'rgnnsin.
Asosiy adabiyotlarni, eskartm alarda talabalarga oson boMishi uchun, 
im kon boricha foydalanilgan o ‘rinlarni aniq ko‘rsatgan ho ld a taqdim
etdik. M azkur adabiyotlardan «foydalanganlik»ni b ild irish d an ko‘ra, 
ko‘proq ularni «foydalanish uchun» m o‘ljalladik. S em in ar m ashg‘ulotlari 
va m ustaqil bilim olish uchun taqdim etilgan adab iy o tlarn in g hajm ini 
esa b a ’zan c h e k la m a slik k a h a ra k a t qild ik . M a n b a la rd a n o lin g a n
parchalar, tarjim oni ko‘rsatilgan istisnoli o ‘rin lardan tash q a ri, ham m a 
yerda m uallif tarjim asida berildi; b a ’zan tarjim alar turli variantlarda 
mavjud boMgani uchun, ularning ingliz, olm on, fors, turk va rus tillaridagi 
a sliy a ti h am e s k a rtm a d a k o ‘rsa tild i. S h u n in g d e k , b a ’zi x o rijiy
m u a llifla rn in g ism i s h a rifla rin i o d a td a g id e k r u s c h a — b u z ilg a n
transkripsiyalarda berishdan cheklandik; h a rb ir faylasuf-axloqshunosning 
millatiga, shaxsiga va u m ansub b o ‘lgan m adaniy tilga h u rm at yuzasidan 
ularni iloji boricha asl holida taqdim etishga h arakat qildik. M asalan, 
G eydegger em as — Haydegger, G enrix G eyne em as — H aynrix H ayne,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

David Yum em as — Deyvid H yum , Kerkigor emas — Kirkegaard, Freyd 
em as — Froyd va h.k. Eng m uhim i, darslik talabaga tushunarli ilmiy- 
uslubiy ijod m ahsuli b o ‘lishi kerak, degan aqidaga suyanib ish ko‘rdik.
M uallif m azkur darslikning yuzaga kelishida h a r to m o n lam a amaliy 
yordam k o ‘rsatganliklari h am da m uhokam a jarayonlarida va m atbuotda 
sam im iy fikr-m ulohazalarini bildirib, qo ‘llab-quw atlaganliklari uchun 
0 ‘zM U Falsafa fakulteti dekani, falsafa fanlari nom zodi, dotsent A. 
0 ‘tam urodovga, falsafa fanlari doktori, professor S. M am ashokirovga, 
falsafa fanlari nom zodi, dotsent G ‘aniyevga, falsafa fanlari nom zodi, 
d o tse n t M . A h m adbek o vag a, falsafa fanlari n o m z o d i, d o tse n t B. 
Husanovga, falsafa fanlari nom zodi, dotsent T. Norboyevga, filologiya 
fanlari n om zodi M. Q o ‘shm oqovga, yozuvchi, filologiya fanlari doktori 
X urshid D o ‘stm uham m adga o ‘z m innatdorchiligini izhor etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---