Abdulla sher axloqshunoslik

Bakr
ar-Roziy 
(865— 925) t a ’lim o ti o ‘ziga xos o ‘rin egallaydi. U ning axloqiy 
qarashlari «Lazzat», «Falsafiy hayot tarzi», «Ruhiy tabobat», «Baxt va 
farovonlik belgilari» singari kitoblarida aks etgan.
A r-R o z iy axloqshunoslikni insonda xushxulqlikni tarbiyalash va 
badxulqlikni y o ‘qotish y o 'llari h am d a usullari haqidagi fan deb biladi; 
u k ish in i aq l b ila n ish k o ‘rish g a , m e ’y o rid a laz z a tla n ish g a , o ‘z 
ehtiroslarini jilovlab, lahzalik lazzatga um rini baxsh etmaslikka o ‘rgatadi. 
X ullas, A r-R o z iy n in g axloqiy qarashlari, ilm iy til bilan aytganda,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

h e d o n iz m (lazzatn ing ustuvorligiga) va ev d e y m o n izm g a (baxtning 
ustuvorligiga) asoslanadi. U ruhiy tab o b atn in g eng m u h im vazifasi 
insoniy baxt bilan cham barchas bog‘liq b o 'lg an lazzatning m ohiyatini 
bilish va tushuntirishdan iborat deb hisoblaydi: lazzat — iztirobdan 
qutulish. Lazzatning bir shartini farovonlikda, ik k inchi shartini esa u, 
ham m a narsaga aql bilan yondashuvda k o ‘radi.
Raylik m utafakkirning lazzat haqidagi t a ’lim otiga chuqurroq nazar 
tashlansa, uning Epikur qarashlariga asoslanganini ilg‘ab olish m um kin. 
Ayni paytda A r-R oziy Epikurning taqlidchisi em as, davom chisi sifatida 
nam oyon b o ‘ladi, undan ancha ilgarilab ketadi. C h u n o n c h i, Epikur 
inson uch u n o ‘zini xavotir va x atard an , jam o a t va davlat ishlaridan 
olib qochishni, tashqi shart-sharo itd an m ustaqil b o ‘lishni, tabiat bilan 
ham nafaslikda yashashni iztirobdan qutulishning en g yaxshi usuli deb 
hisoblaydi. A r-R o ziy esa insonni ijtim oiy fao llikk a c h a q irad i, uni 
jam iyatga foyda keltirib yashashga d a ’vat etadi. U n in g nazdida inson 
ijtimoiy mavjudot. Inson faqat insoniy jam iyatdagina axloqiy yuksaklikka, 
baxt va farovonlikka erishadi. J a m iy a td a n ta s h q a rid a , yakkalikda, 
tan h o lik d a inso n nin g yashashi m u m k in em as. B o rd i-y u , yashagan 
ta q d ird a h a m y o w o y i, h ayvoniy, t o ‘p o s b o ‘la d i, z e ro , u bizning 
m a v ju d lig im iz n i q u la y la s h tira d ig a n , o r a s ta la s h tir a d ig a n in so n iy
ham korlik va q o ‘llab-quw atlanish im k on id an c h e td a qoladi.
«Ruhiy tabobat» kitobining o ‘n o ltin ch i bobida A r-R o ziy e ’tiqodiy 
aqidaparastlikning zarari haqida to ‘xtaladi. Ideal darajadagi sof diniy 
e ’tiq o d n in g h a y o td a b o ‘lishi m u m k in e m a s lig in i t a ’k id la r ek an , 
taqvodorlikni faqat nisbiy tarzda tushunishga ch aq iradi. U suvni misol 
keltirib, shunday deydi: «...Biz foydalanayotgan suv o d a m la r tom onidan 
ifloslantirilm aganiga yoki unga hayvonlar, daydi yoki quturgan itlar 
yoki boshqa y o w o y i jonivorlarning sasigan o ‘liklari, tezaklari yoki 
q ushlarning najaslari tushm aganiga kafolat y o ‘q. S hu bois biz uni 
qanchalik qayta-qayta tindirib quym aylik, eng so ‘nggi h olati ham , bari 
bir, eng iflos, eng harom b o ‘lib qolaveradi»1. A r-R oziyning fikriga ko‘ra, 
suvdan ichganda ham , tahorat qilganda h am u lar h aq id a o ‘ylamaslik 
lozim . Z ero, Alloh bizdan hech b ir n arsani m urakkablashtirm aslikni 
talab qiladi. A qidaparastlikka m oyil tu rli-tu m a n din iy oqim lar diniy 
e ’tiqodni an a shunday m urakkablashtirish, noinsoniylashtirish tufayli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kelib chiqadi. A r-Roziyning bunday fikrlari hanuzgacha o ‘z axloqiy 
aham iyatini y o ‘qotgan emas.
M a sh s h o iy y u n lik a x lo q s h u n o s lig in in g y a n a b ir b u y u k vak ili 
Forobiyning shogirdi Ibn S inodir (980—1037). Ibn Sinoning axloqiy 
qarashlari asosan «Axloq ilmiga do ir risola», «Burch t o ‘g ‘risida risola». 
«Nafsni pokiza tutish to ‘g ‘risida risola», «Adolat haqida kitob», «Turar 
joylardagi tadbirlar» singari asarlarida va zamondoshlari bilan olib borgan 
m unozara-yozishm alarida o ‘z aksini topgan.
A w alo , Ibn Sino axloq ilm ining amaliy falsafa tarkibidagi o ‘rnini 
aniqlab olishga intiladi. «H akim larning, — deb yozadi allom a shogirdi 
B ahm anyor al-O zarboyjoniy bilan m unozara-yozishm asida, — falsafa 
nazariy va am aliy b o ‘ladi, deganini falsafa am aliy-axloqiy bo 'lad i, deb 
tushunm aslik kerak. C hunki am aliy axloqning bunday nam oyon boMish 
holati falsafa degani em as, zero, qiyosiy m alaka axloqiy m alakadan 
m utlaqo o ‘zgadir... Falsafa am aliy va nazariy qism larga b o 'lin a r ekan, 
dem ak, uni (am aliy falsafani) axloq bilan aynanlashtirilm aydi. Shuning 
uchun (uni) axloq ilmi degan m a ’qul».1 K o‘rinib turibdiki, Ibn Sino 
axloqshunoslikni am aliy falsafa, y a’ni nazariya ekanini t a ’kidlaydi va 
axloqni uning tadqiqot obyekti sifatida ta ’riflaydi.
Ibn Sino o ‘z asarlarida b ir qancha axloqiy fazilatlarga t a ’rif beradi. 
C h u n o n ch i, iffat, him m at, shijoat, adolat, saxiylik, qanoat, q a t’iyat, 
sadoqat, hayo, kam tarlikvaboshqalarshularjum lasidandir. Shuningdek, 
allom a ularning aksi b o ‘lgan — o ‘g ‘rilik, aldam chilik, fisqu fasod, nafrat, 
rashk, adovat, b o ‘h ton , irodasizlik, takabburlik, nodonlik kabi illatlarni 
ham tavsiflaydi; h a r ikki turdagi m azkur tushunchalarning bir-biri bilan 
bog‘liqligini, bir-biriga o ‘tib turishini va bunday bog‘lanish ijobiy hoi 
ekanini t a ’kidlaydi. U stozlari a n ’analarini davom ettirib, h a r bir axloqiy 
fazilat ikki nuqson oralig‘ida b o ‘ladi, ya’ni o ‘rtalik xususiyatiga ega, 
deydi. D em ak, axloqshunosiik ilm ida faqat fazilatlar em as, balki iilatlar 
ham o ‘rganilishi zarur.
A llom a ta s a w u f falsafasi va tasaw ufiy axloqshunoslikka m uayyan 
m a ’noda taalluqli asarlar ham yaratdi. Zero, u bejiz Shayx ur-R ais, 
y a ’ni shayxlarning raisi degan n om olgan emas. Bu b o rad a uning 
m ash h u r «Ishq risolasi» diqqatga sazovordir. U ndagi asosiy m uam m o