Ilmiy rahbar: aytimbetov n. Bajardi: jumaboyeva ch

 
 
 
 
1-rasm. Xromatik aberratsiya 

---

11 
Qizil nurlar ob’ektivdan yoki o‘rtacha fokusdan uzoqroqda, havorang nurlar 
esa – ob’ektivga yaqinroqda yig‘iladilar. Natijada, o‘rtacha fokusda yulduz tasviri 
ranglarga bo‘yalgan kattagina gardishcha ko‘rinishga ega bo‘ladi. Agar kuzatishlar 
natijasida monoxromatik nurda bajarilayotgan bo‘lsa, xromatik aberratsiyaning 
ta’siri bo‘lmaydi. Masalan, koronograf bitta linzali teleskop va unda Quyosh toji 
yashil toj chizig‘i (530.3 nm) nurida suratga olinadi. Bitta linzali ob’ektivning 
xromatik aberratsiyasi unda hosil bo‘lgan difraksion gardishchadan kam chetga 
chiqishi uchun uning fokus masofasi 
)
,
(
6
.
18
)
(
2
cm
D
D
cm
F


ga teng bo‘lishi kerak. 
Bu juda uzun fokusli, demak kam optik kuchga ega, ob’ektiv bo‘ladi va u astrofizik 
tekshirishlarga yaramaydi. 
Ko‘pchilik yoritqichlarning monoxromatik nurlanishi (radio va rentgen 
nurlanish bundan mustasno) kuchsiz, shuning uchun keng (100 nm) spektral 
diapazonda kuzatishlar bajarishga to‘g‘ri keladi. Bunday hollarda bu har xil rangdagi 
nurlarni bitta fokusga keltirish maqsadida, har xil sindirish koefitsenti va egrilik 
radiusiga ega ikkita linzalardan tuzilgan ob’ektiv qo‘llaniladi. Bu linzalarning biri 
krondan (shisha navi) ikkinchisi esa, flintdan tayyorlanadi. Krondan yasalangan 
linza musbat va u ikki linzali obektivning oldi tomoniga o‘rnatiladi. Flintdan (shisha 
navi) yasalangani esa manfiy linzadir. Bunday ikki linzali ob’ektiv qizil va havorang 
nurlarni bitta fokusga keltiradi va u axromatik ob’ektiv deb ataladi. Axromatik 
ob’ektivlarning fokus masofalari 
)
,
(
12
.
1
)
(
2
cm
D
D
cm
F


, ya’ni yakka holdagi linzali 
ob’ektivnikidan 16 marta qisqa va uni astronomik kuzatishlarda qo‘llash mumkin. 
Maktab refraktor teleskopiga shunday ikki linzali ob’ektiv o‘rnatilgan [7].
Ko‘zguli ob’ektivlarda xromatik aberratsiya bo‘lmaydi. Sababi shundayki, aks 
qaytish qonuni nurning to‘lqin uzunligiga bog‘liq emas. Astrofizik teleskoplarning 
ob’ektivi botiq ko‘zgudan iborat bo‘ladi (ular reflektor deb ataladi). Botiq ko‘zgu 
sferik, parabolik yoki giperbolik sirtli qilib yasaladi. Bunday sirtlardan qaytgan 
to‘lqin fronti har xil shakl oladi va ko‘zguning fokal tekisligida nuqtaviy 
yoritqichning turlicha shakldagi fazoviy tasvirlarini hosil qiladi.
Optik sistemalarni oq nur bilan yoritilganda xromatik aberratsiya kelib chiqadi. 
Bu abberratsiya sindirish ko’rsatkichi har xil to’lkin uzunlikdagi nurlar uchun xar 

---

12 
xil bo’lishidan kelib chiqadi. Qisqa to’lkin uzunligidagi binafsha nurlar A
1
nuqtada 
to’planadi, uzunligi λ - li nurlar A
11
nuqtada to’planadi, bu nuqtalar orasida qolgan 
nurlar fokuslanadi. Yetti hil nur uchun linza fokusi bitta nuqtada bo’lmaydi. Natijada 
ta’sir bo’yalgan bo’lib ko’rinadi (2-rasm). 
2-rasm 
Sferik abberratsiya kamaytirish uchun linzalar sistemasidan foydalaniladi. 
Xromatik aberratsiyani yo’qotish uchun linza sirtiga yupqa tiniq qatlam surtiladi. 
Linzalarning kamchiligidan yana biri astigmatizmdir. Bu quyidagicha: Agar 
buyum bosh optik o’qga nisbatan ancha uzoqda bo’lsa ta’sir xira bo’ladi. Lekin 
ekranni u yoq bu yoqga surib ikki joyda ikki xil ta’sirni ko’rish mumkin (3-rasm). 
3-rasm 
Bundan tashqari distorsiya ham mavjud bo’lib bu ta’sirni linzadan o’tganda 
keyin hamma nuqtalari bir hilda katta bo’lmasligidan kelib chiqadi. Astigmatizm 
hamda distorsiya ishlatish soxasiga qarab imkoniyati boricha kamaytiriladi.